زەينەتاقى ينفلياسيانىڭ جەمتiگi بولسا، قۇندى قاعازدار قۇنسىزدانسا، قورلار ماسەلەسi قايتiپ شەشiلمەك؟

وسىنىڭ كەسiرiنەن زەينەتاقى قورلارى ٴالi كۇنگە دەيiن تەرiس كورسەتكiشتi تابىستان ارىلا الماي كەلەدi. بۇگiندە قورلار اكتيۆتەرiن جۇمسايتىن ينسترۋمەنتتەر جەتكiلiكسiز بولعاندىقتان تاعى بiرقاتار ماسەلەنiڭ باسى قىلتيدى. ينۆەستيسيالىق تابىس پەن ينفلياسيا اراسىنداعى قاتىناس بارعان سايىن الشاقتاپ بارادى. تابىسى ورتاشا قازاقستاندىق زەينەتكەرلiككە شىققاندا ونىڭ جيعان‑تەرگەنiن ينفلياسيا جۇتىپ قويماي ما؟ سالىمشىلار قوردى قانداي كورسەتكiشتەرگە قاراپ تاڭداعانى دۇرىس؟ وسى ماسەلەلەر “سەنتر ازيي” جۋرنالى ۇيىمداستىرعان “زەينەتاقى قورلارىنىڭ ينۆەستيسيالىق پورتفەلi جانە تابىسى” اتتى دوڭگەلەك ۇستەلدە تالقىلاندى. جيىنعا قاتىسقان “سەنتر ازيي” جۋرنالىنىڭ قىزمەتكەرلەرi، زەينەتاقى قورلارىنىڭ وكiلدەرi، زەينەتاقى قورلارى قاۋىمداستىعىنىڭ ٴتوراعاسى مەن جۋرناليستەر ٴوز پiكiرiن ورتاعا سالدى. «قورلار تابىسى ساياسي ماسەلەگە اينالدى» دوڭگەلەك ۇستەلدiڭ مودەراتورى، “سەنتر ازيي” جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى سۇلتان اكiمبەكوۆ قازاقستاندىقتار باستان وتكەرگەن زەينەتاقى رەفورماسىنىڭ ناتيجەسiن شىعاراتىن كەز جەتكەنiن تاپتiشتەپ ٴتۇسiندiرiپ، زەينەتاقى جۇيەسiنiڭ پروبلەمالارىن تiزiپ بەردi. ول ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتiك قورعاۋ مينيسترلiگiنiڭ 1998 جىلدان بەرi قورعا سالىم اۋدارعان ازاماتتار زەينەتكە شىققاندا جيعان-تەرگەنi 16 پايىزعا قۇنسىزدانادى دەگەن دەرەگiن العا تارتتى. “تاعى بiر ماسەلە – بۇل دەفولتتى وبليگاسيالار. قورلار ٴوز اكتيۆتەرiنiڭ بiر بولiگiن بيرجادا ليس­تينگتەن وتكەن، رەيتينگiسi بار كومپانيالاردىڭ قۇندى قاعازدارىنا جۇمسادى. ارتىنشا بۇلار دەفولتقا ۇشىرادى. قارجى جۇيەسi مەن بانكتەردi جiتi قاداعالاۋعا العان ۇكiمەت نەگە وسى ەميتەنتتەردi جاۋاپ­قا تارتپايدى؟ بۇعان نەگە جول بەرiلدi؟ ٴارi باسقا كومپانيالار دا ەندiگارi وسىنداي قادامعا بارمايدى دەگەنگە كiم كەپiلدiك بەرەدi؟”. و باستان زەينەتاقى رەفورماسىنىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن زەينەتاقى قورلارى قاۋىمداستىعىنىڭ ٴتوراعاسى ايدار الiبايەۆ زەينەتاقى جۇيە­سi نەلiكتەن ٴوز ماقساتىنا جەتپەگەنiن ناقتىلادى. “باستاپقىدا سالىمشىلاردىڭ قارجىسى ەكونوميكانىڭ ناقتى سەكتورىنا باعىتتالىپ، ينفراقۇرىلىمدىق جوبالارعا جۇمسالادى دەگەن دامەمiز قۇردىمعا كەتتi، – دەي كەلە ا.الiبايەۆ زەينەتاقى اكتيۆتەرiنiڭ ٴبولiنiسiن ەسكە سالدى. – قورلار اكتيۆتەرiنiڭ 45 پايىزىن مەملەكەتتiك قۇندى قاعازدارعا جۇمساسا، 12 پايىزىن شەتەلدiڭ مەم­لەكەتتiك جانە مەملەكەتتiك ەمەس قۇندى قاعازدارعا سالعان، 8 پايىزىن بانكتەردiڭ دەپوزيتتەرiنە قۇيعان، ال قالعان 34 پايىزى قازاقستاندىق كومپانيالاردىڭ ەنشiسiندە. بۇل ۇيىمداردىڭ iشiندەگi ناقتى سەكتوردا جۇمىس iستەيتiن كاسiپورىندار ساۋ­ساقپەن سانارلىق. ياعني، پورتفەل­دiڭ بۇگiنگi ديۆەرسيفيكاسياسى تيiمدi ەمەس. قورلاردىڭ تەرiس تابىسى دا وسىنى ايعاقتايدى”. ايدار الiبايەۆ­تىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قورلاردىڭ تەرiس تابىسى قارجىلىق ماسەلە بولۋدان قالىپ، ساياسي ماسەلەگە اينالعان. تابىستىڭ وسۋiنە تۇرتكi بولاتىن جايت­تى كورiپ تۇرعانىم جوق. ينفلياسيانى تومەندەتۋگە باعىتتالعان iس-شارالاردى دا بايقامادىم. اكiم­دەردiڭ ساۋدا ورىندارىن ارالاپ، ساۋدا­گەرلەردi قورقىتىپ-ۇركiتۋi مۇن­داي شاراعا جاتپايدى”. اقىرى ين­فليا­سيانى تومەندەتە المايدى ەكەن­بiز، ولاي بولسا قانداي دا بiر ينس­ترۋمەنتتەر ارقىلى ونىڭ الدىن الىپ، اينالىپ وتەيiك دەپ ۇسىنىس تاستادى ول. بiراق بۇگiنگi ينۆەستيسيالىق سايا­سات وعان مۇمكiندiك بەرمەيدi. 14 جىلدان بەرi ۇكiمەتتiڭ بiردە-بiر باعدارلاماسى، بiردە-بiر جوباسى iسكە اسپاعانىنا نالىعان ايدار الiبايەۆ ۇكiمەتتiڭ وزگە باستامالارىن دا سىنعا الدى. “كەزiن­دە باحمۋتوۆا قورلاردى بيرجاعا شىعارايىق دەدi. قازiر حالىقتىق ipo باعدارلاماسى iسكە اسپاق. البەتتە، بۇل ٴساتتi يدەيا. الايدا قورلار بيرجاعا شىققانمەن، بۇل قورلار ماسەلەسiن شەشپەيدi. پاكەتi­نiڭ ون پايىزىن شىعارعان كۇننiڭ وزiندە ونى حالىق ساتىپ الادى دەگەن – ارمان. جۇرتتىڭ ساتىپ الاتىن اقشاسى جوق. ونىڭ ۇستiنە قارجىلىق ساۋاتى دا تومەن”. ۇكiمەت باستامالارىنىڭ تاس-تالقانىن شىعارعان سوڭ ايدار الiبايەۆ تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولىن ۇسىندى. ونىڭ ويىنشا، ساياسي وزگەرiس بولمايىنشا، ەشتەڭە وزگەرمەيدi. “ناقتى جوبالاردى iسكە اسىرۋ قاجەت. بiراق جوبالار iسكە اسىرىلاتىن كەزەڭدە ٴبارi تالان-تاراجعا سالىنادى. وسىنىڭ كەسiرiنەن قورلاردىڭ اۋزى كۇيدi. دەفولتقا ۇشىراعان قۇندى قاعازداردىڭ قۇنى 30 ميلليارد تەڭگەگە جەتتi. بيرجادا ليستيگتەن وتكەن كومپانيالار نەگە جارتى جىلدان كەيiن دەفولت جاريالايدى؟ وسىنىڭ ٴبارi تۇپتەپ كەلگەندە مەملەكەتتiك باسقارۋعا كەلiپ تiرەلە­دi”، – دەدi ول. شەتەلدiك نارىققا تيiمدi “حالىق بانكi” جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورى باسقارماسى ٴتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى قاڭتار ورىنبايەۆ ەگەر قورلاردىڭ باستى ماقساتى –سالىمشىلاردى تابىسپەن قامتاماسىز ەتۋ بولسا، وندا مەملەكەتتiك ورگاندار شەتەلدiك نارىققا شىعۋعا مۇمكiندiك تۋعىزۋى تيiس دەدi. “وتاندىق قور نارىعى جاقسى دامىپ، ەميتەنتتەر اشىق بولسا ەكەن. بiراق كورپوراتيۆتi قۇندى قاعازدار ساتىپ العان قورلاردىڭ اۋزى كۇيدi. ولاي بولسا، ويىن ەرەجەسi وزگەرسiن. 30-40 جىل بويى تابىستى قامتاماسىز ەتۋ ٴۇشiن شەتەلدiك نارىقتىڭ اكسياسىنا شىعۋعا رۇقسات بەرسiن”، – دەپ ق.ورىنبايەۆ قارجى قاداعالاۋ اگەنتتiگiنiڭ شەكتەۋiن الىپ تاستاۋدى ۇسىندى. الايدا ايدار الiبايەۆ قاڭتار ورىنبايەۆتىڭ بۇل ۇسىنىسىنا قارسى شىقتى. ونىڭ ايتۋىنشا، ٴماجبۇرلi تۇردە تارتىپ الىنعان جالاقىنىڭ ون پايىزىن شەتەلگە شىعارۋ ورىنسىز. “ونىڭ ۇستiنە اقشانى شەتەلگە ينۆەس­تيسيالاۋمەن اينالىساتىن كومپانيالار جەتكiلiكتi”. قارجى قاداعالاۋ اگەنتتiگiنiڭ باعالى قاعازدار مەن زەينەتاقى جيناقتاۋ قورلارى نارىعى سۋبەكتiلەرiن قاداعالاۋ دەپارتامەنتiنiڭ سىرتتان باقىلاۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى قۋانىشبەك ٴابجانوۆ قورلار ٴۇشiن شەتەلدiك نارىققا شىعۋى تيiمدiرەك ەكەنiن مويىندادى. “بۇعان دەيiنگi ليميت جالپى اكتيۆتەردiڭ قىرىق پايىزىنا تەڭ بولاتىن. قازiر شەتەل­دiك قۇندى قاعازداردىڭ رەيتينگiسiنە كوبiرەك قارايمىز. وسىلايشا تاۋە­كەل­دi ازايتتىق”، – دەدi ول. قارجى قاداعالاۋ اگەنتتiگiنiڭ وكiلi دەفولت جاريالاعان ەميتەنتتەرگە دە توقتالدى. “ەگەر دەفولتتى قۇندى قاعازداردىڭ ۇلەسi بەلگiلەنگەن مەجەدەن اسىپ تۇسسە، قورلارعا مۇنى بiردەن حابارلايمىز. شارا قولدانىڭدار دەيمiز. قورلار مۇنى ەستي سالىپ، الگi اكتيۆتەردi جۇمساعىسى-اق كەلگەن. الايدا ول اكتيۆتەر ەشكiمگە كەرەك بولماي قالدى. بانكتەر دە، ساقتاندىرۋ كومپانيالارى دا بۇل قاعازداردان باس تارتتى. تەك كوللەكتورلار عانا ۇلكەن جەڭiلدiكپەن ساتىپ الدى. وسىنىڭ ارقاسىندا قورلار شىعىنعا باتتى. ال ينفراقۇرىلىمدىق جوبالار­عا كەلەتiن بولساق، بۇل ەميتەنتتەر جارناماسى جاقسى بولدى. بۇل جوبالار iسكە قوسىلىپ، جۇمىس iستەپ تۇردى”، – دەپ ق.ٴابجانوۆ قاداعالاۋ ورگاندارىن اقتادى. وسى كەزدە سۇلتان اكiمبەكوۆ: “قورلاردىڭ اۋزى تاعى كۇيiپ جۇرمەي مە؟ ەميتەنتتەر ەندi دەفولتقا ۇشىرامايدى دەپ كەپiلدiك بەرە الاسىز با؟” دەپ توتەسiنەن سۇراق قويدى. قارجى قاداعالاۋ اگەنتتiگiنiڭ قىزمەتكەرi ونداي كەپiلدiك جوق ەكەنiن العا تارتىپ، تاۋەكەلدەردi ازايتىپ جاتقاندارىن جەتكiزدi. “ەميتەنتتەر جاۋاپكەرشiلiگi ارتپاق. وسىعان قاتىستى زاڭناماعا وزگەرiس ەنگiزiلدi. بۇدان بىلاي ەميتەنت قۇندى قاعازدار ۇستاۋشىلار مەن ينۆەستورلار قۇقىعىن شەكتەسە، جاۋاپ­قا تارتىلادى. ەگەر ٴوز ەركiمەن بيرجادا دەليستينگ جاساسا، قۇندى قاعازداردى ٴوزi ساتىپ الادى”. باعالاۋدىڭ ورتاق ستاندارتتارى جوق قاڭتار ورىنبايەۆ قورلاردىڭ ينۆەستيسيالىق تابىسى ۇنەمi وزگەرiپ وتىراتىنىن، ونى ٴار قور ٴارقالاي كورسەتەتiندiكتەن، سالىمشىلار شاتاساتىنىن تاپتiشتەپ ٴتۇسiندiردi. قورلاردىڭ ينۆەستيسيالىق پورتفەلiندە قانداي قۇندى قاعازدار بار؟ سالىمشىلار وسىنى بiلۋi تيiس. الايدا ەلدە ينۆەستيسيالىق پورتفەلiن جاريا ەتكەن ٴۇش-اق قور بار: ٴ“ۇلارۇمiت”، “حالىق بانكi جزق” مەن گنپف قانا. دەسەك تە قاڭتار ورىنبايەۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، پورتفەلدi جاريا ەتۋدiڭ ورتاق ٴادiسi ٴالi كۇنگە دەيiن جوق. سوندىقتان جوعارىداعى ٴۇش قوردىڭ ٴوزi قورجىنىن ٴارتۇرلi كورسەتكiش بويىنشا جاريا ەتكەن. ال مۇنى سالىمشىلار تۇگiل، تiسقاققان مامانداردىڭ ٴوزi تۇسiنبەيدi. سەبەبi اركiم وزiنە تيiمدiسiن كورسەتiپ الەك. “قورلار ينۆەستيسيالىق پورت­فەلiن قاي ۋاقىتتا جاريا ەتپەك؟ سiزدەر مۇنى جالپى قورلاردىڭ بارiنە قاشان مiندەتتەيسiزدەر؟” – دەگەن ساۋالعا قۋانىشبەك ٴابجانوۆ بۇل ماسەلە ازiرگە پiكiرتالاس تۇرiندە عانا قاراس­تىرىلىپ جاتقانىن جەتكiزدi. “ويتكەنi تاياقتىڭ ەكiنشi ۇشى سالىمشىلارعا كەلiپ تiرەلەدi. پورت­فەلدi جاريا ەتiسiمەن سالىمشىلار بiر قوردان ەكiنشiسiنە اۋىسىپ، ٴسويتiپ، بۇكiل جۇيەدە الاساپىران باستالۋى مۇمكiن”، – دەدi ول. قارجى قاداعالاۋ اگەنتتiگi داعدارىس كەزiندە قورلار قورجىنىنداعى مەملەكەتتiك قۇندى قاعازداردىڭ ۇلەسiن ارتتىرۋعا مiندەتتەگەن-دi. ال قازiر ول ۇلەس كەمiپ جاتىر. دەسەك تە “گرانتۋم” زەينەتاقى قورى باسقارما ٴتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى جاندوس ەسەنبايدىڭ سوزiنە سەنسەك، قورلار مەملەكەتتiك قۇندى قاعازداردان قۇتىلۋعا اسىعار ەمەس. “ويتكەنi وتاندىق نارىقتا ەميتەنتتەر از. ال شەتەلگە شىعۋعا مۇمكiندiك جوق”. سونداي-اق جاندوس ەسەنباي تاياۋدا قارجى قاداعالاۋ اگەنتتiگiنiڭ قارجىلىق ەمەس ۇيىمدار قارىزىن قايتا قۇرىلىمداۋعا جول اشاتىن زاڭ قابىلدانعانىن ايتىپ، ونىڭ تەرiس تۇستارىن تiزiپ بەردi. “ەندi كومپانيانىڭ قۇندى قاعازدار ۇستاۋشى اكسيونەرلەرiنiڭ 85 پايىزى ماقۇلداسا، قارىز قايتا قۇرىلىمدانادى. وسىنىڭ كەسiرiنەن سالىمشىلار قۇقىعى شەكتەلمەك”. جاندوس ەسەنباي مۇنى ناقتى مىسالمەن دالەلدەپ بەردi. “قازاقستان قاعازى” اق دەفولت جاريالادى. ونىڭ بانكتەر مەن قۇندى قاعاز ۇستاۋشىلاردىڭ الدىندا بورىشى بار. ال قارىزدى وتەۋ مەرزiمi 2028 جىلعا دەيiن سوزىلماق. ياعني، ماسەلە سالىمشىلار قۇقىعىنىڭ شەكتەلۋi ارقاسىندا شەشiلمەك”. قاڭتار ورىنبايەۆ كەزiندە دەفولت­تى كومپانيالارعا سالىنعان ينۆەستيسيالاردى بiرجولاتا ۇمىتۋ كەرەك دەگەنگە سiلتەپ، بۇل قاتەلiكتi جول بەرگەن قورلاردىڭ ٴوزi كiنالi دەپ بiر-اق كەستi. بiراق دوڭگەلەك ۇستەلگە قاتىسقاندار مۇنىمەن كەلiسپەدi. ايدار الiبايەۆ دەفولت جاريالاعان كومپانيانى كەشۋ كەرەك دەگەنگە قارسى شىعىپ، زاڭ بولماعان زاماننىڭ وزiندە زىندانعا تاستاۋ، جاۋاپقا تارتۋ بار بولعانىن، سوندىقتان زاڭ جۇمىس iستەۋ كەرەكتiگiن العا تارتتى. سونىمەن، سالىمشى قوردى قانداي كورسەتكiشتەرگە قاراپ تاڭداۋى كەرەك؟ دوڭگەلەك ۇستەلگە قاتىسقانداردىڭ پiكiرi ەكiگە جارىلدى. جيىنعا قاتىسقان جۋرناليستەر قورلاردىڭ تاريحى تۋرالى اقپارات بولۋى تيiس، سالىمشىلار قور كەزiندە قانشا دەفولتتى قۇندى قاعازدار ساتىپ العانىن بiلۋi قاجەت دەپ ٴتۇيدi. “گرانتۋم” زەينەتاقى قورى باسقارما ٴتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى جاندوس ەسەنباي اكتيۆتەردi باعالاۋدىڭ ورتاق پرين­سيپi مەن ستاندارتى جوق ەكەنiنە سiلتەپ، رەزەرۆتi دۇرىس قالىپتاستىرىپ، دۇرىس ساياسات جۇرگiزiپ وتىرعان قورلار تابىسى تومەن، ال بۇرىس ساياسات جۇرگiزەتiندەردiكi كەرiسiنشە، جوعارى بولۋى مۇمكiن ەكەنiن ەسكە سالدى. قۋاندىق ٴابجانوۆ قورلار اكتيۆتەرiن باعالاۋدىڭ ورتاق ستاندارتىنا كەز كەلگەن ۋاقىتتا كوشۋگە بولاتىنىن، بiراق بۇل تابىس كورسەتكiشتەرiنە اسەر ەتەتiنiن ٴتۇسiندiردi. ٴوز كەزەگiندە قاڭتار ورىنبايەۆ قورداعى باسشىلارعا، اكسيونەرلەرگە، كاستوديان بەدەلiنە قاراۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدi. ال جاندوس ەسەنباي قورلارعا جۇرگi­زi­لەتiن اۋديتكە دە ٴمان بەرۋ كەرەكتiگiن ەستەن شىعارماۋعا شاقىردى. وسى كەزدە اڭگiمەگە ارالاسقان ايدار الiبايەۆ قورلار وكiلدەرiنە بىلاي دەپ سىن تاقتى: “سiزدەر ناقتى ومiردەن الشاقتاپ كەتتiڭiزدەر. مىنا سوزدەرiڭiزدi سالىمشىلاردىڭ 0،0001 پايىزى عانا ٴتۇسiنۋi مۇمكiن”. جيىندى قورىتىندىلاعان سۇلتان اكiم­بەكوۆ تە وسىنى قولداپ، “حالىققا قاراپايىم ٴارi ۇعىنىقتى تiلمەن جازىلعان اشىق اقپارات قولجەتiمدi بولۋى تيiس. قورلاردىڭ تاريحىنا قاراي رەيتينگiسiن تۇزەتiن كەز جەتتi”، – دەپ ٴتۇيدi. ەلنۇر باقىتقىزى http://www.zhasalash.kz/ekonomika/4012.html

ٴبىزدىڭ telegram-پاراقشامىزدا قازاقستاننىڭ ماڭىزدى جاڭالىقتارى. جازىلىڭىزدار!