تەڭگە تەپەرىشىن ەندى كورسەتەدى

ٴبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن ۇلتتىق ۆاليۋتامىزدى قولدان تەجەپ جۇرگەندەردىڭ اتىنا تالاي سىندى ايتقان بولاتىنبىز. ويتكەنى، ۇلتتىق ۆاليۋتانى دەۆالۆاسيالاۋعا «ماكروەكونوميكانى قولداۋ» دەگەن سىلتاۋ جول اشسا، بىلتىردان بەرى ماكروەكونوميكانىڭ نەگىزى بولىپ سانالاتىن ەكسپورتتىق تابيعي شيكىزاتتارىمىزدىڭ باعاسى الەمدىك تاۋار بيرجالارىندا شەكسىز وسىمگە ۇمتىلىپ بارا جاتقاندىقتان، ەندى ولاردى قولداۋدىڭ قاجەتى جوق. كەرىسىنشە، تەڭگەنىڭ رەۆولۆاسيالىق مۇمكىندىگىنە جول اشىپ شاعىن كاسىپكەرلىك پەن قالىڭ بۇقارانى قولدايتىن كەزەڭدە ٴومىر ٴسۇرىپ جاتىرمىز. ٴبىراق «قازانشىنىڭ ەركى بار، قايدان قۇلاق شىعارسا» دەگەندەي، تەڭگە باعامىن بەلگىلەۋشىلەر وزدەرى تاڭداپ العان جولمەن ٴجۇرىپ كەلەدى. سوندا دا تەڭگە مەملەكەتىمىزدىڭ بەرىكتىگىن ساقتاۋشى باستى نەگىز بولىپ قالۋدا. ويتكەنى، تەڭگەمىز قارقىندى دامۋشى جانە الەمدىك بازاردا باعاسى ٴوسۋشى تاۋارلار شىعاراتىن ەل ەكونوميكاسىنا ارقا سۇيەدى. ال ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا تەڭگەنىڭ كۇشتى بولۋىن قامتاماسىز ەتىپ تۇر.

قىتايمەن ۇلتتىق ۆاليۋتالار ارقىلى «جۇمىس ىستەۋگە» كەلىستىك. رەسەي فەدەراسياسىمەن شەكاراداعى بەكەتتەرى الىنعان جانە الداعى جىلدىڭ وزىندە ەركىن ەكونوميكالىق ايماق جاعدايىندا جۇمىس ىستەيتىن وداقتامىز. وڭتۇستىكتەگى كورشىلەرمەن بايلانىستا تەڭگەمىز باياعىدان ەڭ ٴوتىمدى تاۋار بولىپ العان. مۇندايدا «تەڭگەنىڭ بولاشاعى قانداي؟» دەگەن سۇراق الدان شىعادى. ويتكەنى، تۇپتىڭ-تۇبىندە «ورتاق ۆاليۋتالى ايماق بولۋىمىز مۇمكىن» دەگەن پىكىرلەرگە قارسى شىعۋشىلار بوي كوتەرۋدە. ەندەشە بۇل ماقالادا ۇلتتىق ۆاليۋتامىزدىڭ بولاشاعىن تالقىلاۋ نەگىزگە الىنعان.

1. ٴورىس كەڭەيە تۇسەدى
جوعارىدا ايتقانىمىزداي، تاياۋدا ٴبىزدىڭ استانامىزدا بولىپ قايتقان قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك باسشىلارى ٴبىزدىڭ باسشىلارمەن كەلىسسوزى ناتيجەسىندە ەكى مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتالارى ەركىن اينالىمدا بولۋىنا ۋاعدالاستىققا قول قويىلدى. باستاپقىدا ٴبىر ميلليارد دوللار كولەمىندەگى قىتاي يۋانى بىزگە كەلىپ، سونشا مولشەردەگى تەڭگە «قىتايعا باراتىن بولدى». بۇدان ٴارى ٴبىزدىڭ بولجامىمىزشا، جالپى ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىققا ۇلتتىق ۆاليۋتالارمەن ەسەپ ايىرىسۋ وندىرىسكە ەنەتىن شىعار.
كەدەندىك وداققا بىرىككەن رەسەي فەدەراسياسىمەن دە وسى باعىتتا جۇمىس ىستەيتىن بولامىز. ورتالىق ازياداعى ىرگەلەس كورشىلەرىمىزبەن اراداعى بايلانىستا تەڭگە ٴوتىمدى تاۋار ەكەنىن بۇدان بۇرىن ايتىپ كەتتىك. تاياۋدا استانادا وتكەن ەۋروپا قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكىنىڭ القالى ماجىلىسىندە بانك باسشىلىعىنا ٴبىزدىڭ ەلباسىمىز قازاقستانعا بۇدان بىلاي بەرىلەتىن نەسيەنى تەڭگە تۇرىندە جۇرگىزۋدى ۇسىندى. بۇل ۇسىنىستىڭ قابىلداناتىنىنا سەنىمدىمىز. سونداي-اق، ەلىمىزدە جۇمىس ىستەي باستاعان يسلام دامۋ بانكى سونداي-اق اراب الەمىنىڭ ٴبىزدىڭ ەلگە ينۆەستيسيا قۇيۋعا ىنتالى بولىپ وتىرعان الپاۋىتتارى دا تەڭگەمەن جۇمىس ىستەۋگە كوشەرى انىق. ٴبىر ەسكە سالاتىن تۇس، اتالعان قارجى ينستيتۋتتارى ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنە بەرىلەتىن نەسيەنى دە قازاقستان ارقىلى جۇزەگە اسىرۋدى وندىرىسكە ەنگىزبەكشى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى - تەڭگەنىڭ ٴورىسى ۋاقىت وزعان سايىن كەڭەيە بەرەدى. بۇعان دەيىن دە تەڭگە ەركىن اينالىمداعى ۆاليۋتا بولعان. سوندىقتان دا وندىرىسكە ەنگىزىلگەن شاعىندا دوللارمەن ارا قاتىناسى 1 = 4.5 مولشەرىندە بەلگىلەنگەن ۇلتتىق ۆاليۋتامىز بۇل كۇندەرى 1 = 146 مولشەرىندە تۇر. ايتقانداي، 1 = 122 مولشەرىن ۇستاعان تەڭگەنى 2009 جىلى 1 = 150 دەڭگەيىنە قولدان تەلىگەن بولاتىنبىز. سودان تەڭگە قايتادان كۇشىنە ٴمىنىپ تەپەرىشىن كورسەتە-كورسەتە بۇگىنگى دارەجەسىنە جەتىپ تۇر. مۇنىڭ وزىندە تەڭگەنىڭ «اياعى تۇساۋلى» ەكەنى بارشاعا بەلگىلى. ايتپەسە قازاقستاننىڭ بۇكىل ەكسپورتتىق شيكىزاتتارىنىڭ باعاسى اسا جوعارى مولشەردى كورسەتىپ تۇرعانىن بىلاي قويعاننىڭ وزىندە، وتاندىق قارجى بازارىنا ەنگەن ينۆەستيسيالىق ۆاليۋتالار ماسساسى بۇرىنعى قاي كەزدەگىدەن دە جوعارى بولىپ تۇرعان تەڭگە دوللار اراسىنداعى ايىرماشىلىق 2009 جىلعا دەيىنگى دەڭگەيىنە جەتەرى ٴسوزسىز ەدى. مەيلى، «قازانشىنىڭ ەركى بار قايدان قۇلاق شىعارسا» دەمەكشى، ەد نە دەسە دە ٴوزى ٴبىلسىن، ٴبىراق كۇشتى تەڭگەمىز ٴورىسىن كەڭەيتىپ بارا جاتقاندىعى ٴومىرىمىزدىڭ ناقتى كورىنىسى. بۇل - ٴبىر.

2. ەندى نە بولادى؟
يا، تابيعي نەگىزى قۋاتتى تەڭگە قازىرگى «ارزان» قالپىندا ٴورىسىن كەڭەيتىپ بارا جاتىر. ەندى نە بولادى؟ بۇل سۇراق اركىمدى مازالايتىنى ٴسوزسىز. ەندەشە ەندى وسى ماسەلەنى قاۋزاپ كورەيىك.
ٴبىر اقيقاتتىڭ بەتى اشىق، ول - اينالىمعا شىعارىلعان ۆاليۋتا ماسساسى كوبەيگەن سايىن، ونىڭ قۇنسىزدانۋعا باعىت ۇستايتىندىعى. دەمەك، ەكونوميكانىڭ وسى زاڭدىلىعى بويىنشا ٴبىزدىڭ تەڭگەمىز قۇنسىزدانۋعا ٴتيىس. ٴبىراق ٴبىر قىزىعى - قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى قانشا قۇنسىزداندىرعىڭ كەلسە دە قۇنسىزدانبايتىندىعى. يا، تەڭگە ازىرگە ٴبىزدىڭ ۇلتتىق بانك قاجەت ەتكەن بۇگىنگى مولشەردى ساقتاپ تۇرۋى ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى، قازىرگى تاڭدا ٴبىزدىڭ ەسەبىمىز بويىنشا اينالىمعا حالىقارالىق ۆاليۋتالار ينتەرۆەنسياسىن «باسۋ» ماقساتىندا 1،2 تريلليون تەڭگە شىعىپ كەتكەن. ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ بۇل ماسساسى بيۋدجەت كىرىستەرىمەن قامتاماسىز ەتىلمەگەن «باسى ارتىق تاۋار». وسىنىڭ ٴوزى تەڭگەنىڭ قازىرگى جاعدايىنان قۇنسىزدانۋىن «قامتاماسىز ەتە المادى». دەمەك، بۇدان بىلايعى كەزدە اينالىمعا شىعاتىن تەڭگە ماسساسى مەيلى وسىدان ەكى ەسە ارتىق مولشەردە بولسىن ۇلتتىق ۆاليۋتامىزدى قۇنسىزداندىرا المايدى. سەبەبى:
ا) تەڭگە نەگىزىنەن سىرتتا بولادى (قىتايدا، رەسەيدە، ورتا ازيالىق كورشىلەردە);
ٴا) ٴاربىر جاڭادان شىققان تەڭگە ماسساسى وزىمەن بىرگە شەنڭدەستىرىلگەن يۋان جانە رۋبل ماسساسىن ەرتە جۇرەدى;
ب) قازاقستانعا «كەلەتىن» حالىقارالىق ۆاليۋتالار ماسساسى ۇدايى ٴوسۋ ۇستىندە بولادى. سەبەبى:
1) قازقستاننىڭ يندۋستريالدى-يننوۆاسيالىق دامۋ باعدارلاماسىنا قۇيىلاتىن شەتەلدىك ينۆەستيسيالار مولشەرى ۇدايى ٴوسۋ ۇستىندە بولادى.
2) قازاقستاننىڭ ەكسپورتتىق شيكىزاتتارىنىڭ باعاسى قازىرگىدەن وسپەسە، تۇسپەيدى.
3) وتاندىق جىلدىق ىشكى جالپى ٴونىم كولەمى ارتادى.
مىنەكي، جوعارىدا ايتىلعان وسىنداي سەبەپتەر قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى بۇرىنعىدان دا كۇشتىرەك بولۋىن قامتاماسىز ەتەرى انىق. تەڭگە ەركىن اينالىمعا جىبەرىلگەن مەملەكەتتەر باسشىلىعىمەن حالىقارالىق ۆاليۋتا باعاسىنا قاتىستى باعامدى كەلىسىپ بەلگىلەۋ ۋاعدالاستىعىنا قول جەتكىزگەن بولاتىن. بۇل تەڭگەنىڭ «جۇدەمەۋىنە» حالىقارالىق دەڭگەيدە بەرىلگەن قوسىمشا كەپىلدىك. وسىعان قاراعاندا تەڭگەنىڭ بۇدان بىلاي قۇنسىزدانۋى مۇلدە مۇمكىن ەمەس.

3. تەڭگەنىڭ سالماق جيناۋى مۇمكىن بە؟
مۇنداي سۇراقتىڭ دا الدان شىعۋى ىقتيمال. ەندەشە بۇعان دا تەرەڭىرەك ۇڭىلەيىك. ٴبىزدىڭ بولجامىمىزشا، ۇلتتىق ۆاليۋتامىزدىڭ سالماق جيناۋىنا قاجەتتى العى شارتتار كوپ ۇزاماي-اق بولمىس اقيقاتىنا اينالۋى مۇمكىن. ماسەلەن، قىتايمەن ينتەگراسيا ەرەكشە قارقىندى داميدى. رەسەي فەدەراسياسىمەن مۇلدە ارالاسىپ-قۇرالاسىپ كەتەمىز. دەمەك، ول جاقتاعى تەڭگە ماسساسى قازاقستاننان بارۋشىلار مەن ول جاقتاردان قازاقستانعا كەلۋشىلەردىڭ سۇرانىستارىن تولىق قامتاماسىز ەتە المايدى. مۇندايدا، ياعني، ۇسىنىس سۇرانىستى قامتاماسىز ەتپەگەن جاعدايدا تاۋار باعاسى تابيعي تۇردە ٴوسۋى ٴتيىس. بۇل جەردەگى تاۋار - تەڭگە. دەمەك، تەڭگە قۇنى وسەدى.
ەكىنشىدەن، قالاي الىپ قاراساق تا قازاقستانعا حالىقارالىق ۆاليۋتا بۇرىنعى قاي كەزدەگىدەن دە مول مولشەردە ەنەتىن بولادى. سەبەبى:
ا) شەتەلدىك ينۆەستيسيا ەسەلەپ ۇلعايادى;
ٴا) شەتەلدىك قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ ورتا ازياعا نەسيەسى مەن ينۆەستيسياسى تەڭگە كۇيىندە ٴجۇرۋى ابدەن مۇمكىن;
ب) ەكسپورتتىق جانە ترانزيتتىك تاسىمالدان تۇسەتىن ۆاليۋتالىق كىرىس ماسساسى ۇلعايادى.
جوعارىدا كورسەتىلگەن العى شارتتار تەڭگەنىڭ رەۆالۆاسيالىق تىنىسىن اشارى ٴسوزسىز. مۇندايدا ٴبىزدىڭ ۇلتتىق بانك باسشىلىعى تەڭگەنى ٴدال بۇگىنگىدەي تىزگىندەي الماس. ويتكەنى، ۇلتتىق بانكتىڭ «ٴوز قالاۋىن» جاساۋىنا ستراتەگيالىق ارىپتەس مەملەكەتتەر جول بەرە قويمايدى. بۇل - ٴبىر. ەكىنشىدەن، اينالىمعا قازىرگىدەن ەسەلەنگەن مولشەردە مول شىققان تەڭگە ماسساسىن تىزگىندەۋ ۇلتتىق بانكتىڭ وزىنە وڭاي شارۋا ەمەس. ولاي بولسا، تەڭگەمىز ٴارى كەتكەندە كەدەن وداعى مەملەكەتتەرى «ورتاق ۆاليۋتاسىن» شىعارعانىنشا 2009 جىلدىڭ باسىنا دەيىنگى دەڭگەيىنە جەتىپ قالۋى ابدەن مۇمكىن.

4. ورتاق ۆاليۋتا جانە تەڭگە
«ورتاق ۆاليۋتا تاۋەلسىزدىككە نۇقسان كەلتىرەدى» دەۋشىلەر داۋىسى سوڭعى كەزدەرى قاتتىراق ەستىلە باستادى. بۇل قانشالىقتى اقيقاتقا جاقىن؟ ەندى وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەيىك.
بىزدىڭشە، قوبالجۋدىڭ ٴجونى جوق. ورتاق ۆاليۋتالى ەۋرو ايماققا بىرىككەن مەملەكەتتەر تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ وتىر. ماسەلەن، گەرمانيا فرانسياعا نەمەسە يتالياعا، ٴتىپتى گرەكياعا دا بيلىگىن جۇرگىزبەيدى. تەك ٴتۇيىندى ماسەلەنى كونسەنسۋستىق جۇيە بويىنشا بىرىگىپ شەشەدى. سونى كورىپ، ٴبىلىپ وتىرعان يسلانديا كەزىندە ەۋرو ايماققا ەنبەي قالسا، ەندى بۇگىندەرى ٴوتىنىش بەرىپ ايماققا قابىلداۋلارىن سۇراۋدا. مىنە، ەۋروپاداعى تاۋەلسىزدىككە قاتىستى جاعداي - وسى. ال ٴبىزدىڭ ەلباسىمىز 1994 جىلدىڭ وزىندە ماسكەۋدىڭ م.لومونوسوۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتىندە رەسەي زيالىلارىنا ٴدارىس وقىعان شاقتا ايتىلعان ەۋرازيالىق ينتەگراسيالىق وداق تۋرالى يدەيانىڭ جۇزەگە اسقانداعى شارىقتاۋ شىڭى ورتاق ۆاليۋتالى ەركىن ايماق قۇرۋ بولاتىن. ۇلگىگە ەۋرو ايماق نۇسقاسى ۇسىنىلعانى دا بەلگىلى. دەمەك، وسى ۋاقىتقا دەيىن ن.نازاربايەۆ ۇسىنعان جولمەن ينتەگراسيالىق باعىتتا دامىپ كەلە جاتقان ەلدەر ٴتۇپتىڭ تۇبىندە ورتاق ۆاليۋتا شىعارۋعا كەلىسە قالسا، وندا بۇل وداققا بىرىككەن بىردە ٴبىر مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىنە نۇقسان كەلتىرە المايدى. كەرىسىنشە، ٴبىر بىرىمەن ىقپالداستىقتا دامۋدى جەدەلدەتە تۇسەتىن ٴبىر تەتىك ومىرگە كەلەدى دەپ ويلاستىرعان ٴجون. ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، ٴبىزدىڭ ەلباسىمىز ٴرۋبلدىڭ ورتاق ۆاليۋتا رەتىندە قابىلدانۋى مۇمكىن ەمەستىگىن بۇگىنگى بايبالام سالۋشىلار ايقايىنان الدەقايدا بۇرىن ايتقان. ويتكەنى، ٴبىزدىڭ ۇلتتىق كوشباسشىمىز ٴبىر مەملەكەتتىڭ، ياعني، اقش ۇلتتىق ۆاليۋتاسى دوللاردىڭ الەمدىك ورتاق ۆاليۋتا بولۋى قاتە جول ەكەنىن دۇنيە ٴجۇزى مەملەكەت باسشىلارى اراسىندا دالەلدەپ شىققان تۇڭعىش جانە ازىرگە جالعىز لاۋازىمدى تۇلعا. ەندەشە، قازىرگى رەسەي ٴرۋبلى نەمەسە كەلمەسكە كەتكەن كسرو ٴرۋبلى ورتاق ۆاليۋتا بولىپ قايتا جاڭعىرادى دەۋ - بىلمەستىكتىڭ ٴوزى. ەگەر ورتاق ۆاليۋتا ومىرگە كەلە قالسا، ول ەشبىر مەملەكەتتىڭ قۇزىرىنا باعىنبايتىن جانە بارشاعا بىردەي قىزمەت ەتەتىن ەۋرو نۇسقاسىنىڭ ٴبىزدىڭ ايماق جاعدايىنداعى ٴبىر كورىنىسى بولارى انىق. ال بۇدان ۇتپاساق، ۇتىلمايمىز. سوندا «تەڭگەنىڭ كۇنى نە بولماق؟» ٴبىزدىڭ جوبالاۋىمىزشا، بۇعان قاتىستى ەكى تاڭداۋ بار. بىرىنشىسىندە ەۋرووداقتاعى، ٴبىراق ەۋرو ايماققا ەنبەسە دە ەۋرونى ەركىن اينالىم ۆاليۋتاسى رەتىندە پايدالاناتىن ۇلىبريتانيا بىرىككەن كورولدىگى سەكىلدى جولدى ۇستانۋ. ياعني، ورتاق ۆاليۋتا شىعارعان مەملەكەتتەردىڭ ٴارقايسىسى نەمەسە كەيبىرى وزدەرىنىڭ قازىرگى ۇلتتىق ۆاليۋتالالارىن ساقتايدى جانە جاڭا ۆاليۋتانى ٴوزارا تاۋار الماسۋ بارىسىندا وتەم قۇرالى رەتىندە پايدالانادى. ەكىنشى جول - تولىعىمەن ورتاق ۆاليۋتاعا كوشۋ. وندايدا ۇلتتىق ۆاليۋتالار جويىلادى، ورتاق ۆاليۋتانىڭ باعامىن ايقىندايتىن بىرىككەن كوميسسيا جۇمىس ىستەيتىن بولادى. بۇل كوميسسيا ەشبىر مەملەكەتتىڭ قۇزىرىنا باعىنبايدى. كادىمگى قازىرگى ەۋرو كوميسسيا سەكىلدى دەربەس اۆتونوميالى زاڭ بويىنشا جۇمىس ىستەيدى. ٴتىپتى، وسى جاعدايدىڭ وزىندە قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلماق تۇگىل، وداقتاعى ەڭ جەتەكشى مەملەكەت بولۋى ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى، ٴبىزدىڭ قازىرگى جانە بولاشاقتاعى ەكونوميكالىق جاعدايىمىز رەسەيگە «كوز سۇزبەيتىندەي» ٴومىر ٴسۇرۋىمىزدى كامتاماسىز ەتە الادى.

تاڭشولپان بەكبولات

http://www.aikyn.kz/index.php؟option=com_content&task=view&id=8898&itemid=32

ٴبىزدىڭ telegram-پاراقشامىزدا قازاقستاننىڭ ماڭىزدى جاڭالىقتارى. جازىلىڭىزدار!