«كەدەن وداعى قازاقستانداعى باعانىڭ وسۋىنە ٴسوزسىز اسەر ەتەدى» دەيدى ازاتتىق راديوسىندا وتكەن دوڭگەلەك ۇستەلگە قاتىسۋشىلار. ولاردىڭ پىكىرىنشە، بۇل جوبا رەسەيدىڭ ورتالىق ازياداعى ىقپالىن كۇشەيتۋىنە ٴتيىمدى بولعالى وتىر.
2011 جىلدىڭ 1 شىلدەسىنەن باستاپ رەسەي، بەلارۋس جانە قازاقستان شەكاراسىنداعى كەدەن باقىلاۋى الىنىپ تاستالادى. كەلiسiمدەرگە سايكەس، وسى كۇننەن بارلىق كەدەن باقىلاۋى كەدەن وداعىنا قاتىسۋشى ەلدەردىڭ iشكi شەكارالارىنىڭ اۋماعىندا iسكە اسادى.
ٴدال ٴقازىر قازاقستان-قىتاي شەكاراسىندا نە بولىپ جاتىر؟ كەدەن وداعى قازاقستان شەكاراسىنداعى ازاماتتارعا كەدەندەگى تەكسەرۋدى تۇبەگەيلى جوياتىندىعىنا ۋادە بەرە مە؟
ازاتتىق راديوسىنىڭ دوڭگەلەك ۇستەلىنە قاتىسۋشىلار وسى ساۋالداردى تالقىلادى.
پىكىرتالاسقا قاتىسقاندار: قازاقستان كەدەن دەلدالدارى قاۋىمداستىعى كەڭەسىنىڭ ٴتوراعاسى گەنناديي شەستاكوۆ، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز كاسiپكەرلەر قاۋىمداستىعىنىڭ ۆيسە-پرەزيدەنتى تيمۋر نازحانوۆ، ازاتتىق راديوسىنىڭ ەكونوميكالىق شولۋشىسى دەريا اتابايەۆ جانە قازاقستان پرەزيدەنتىگىنە ۇمىتكەر بولعان بۇرىنعى پارلامەنت دەپۋتاتى ٴۋاليحان قايساروۆ.
«كونترابانداعا مۇددەلى ادامدار»
جۇرگىزۋشى:
– ٴقازىر، شىن مانىندە قازاقستان-قىتاي شەكاراسىنداعى كەدەندە نە بولىپ جاتىر؟ كەدەن وداعى شەكاراداعى تەكسەرۋدى جويا ما؟
گەنناديي شەستاكوۆ:
– بiرiنشiدەن، اڭگىمە – تەكسەرۋ ەمەس، كەدەن باقىلاۋىن تۇبەگەيلى الىپ تاستاۋ جايلى. ٴىستىڭ 20-30 پايىزى ٴساتتى اياقتالدى. بۇرىن ترانزيتتىك كولىكتىڭ بارلىعىنا كەدەندىك باقىلاۋ جاسالاتىن. ٴقازىر كەدەندىك باقىلاۋ جانە تەكسەرۋشى ورگاندار – مال دارىگەرلىك، سانيتارلىق، كولىك باقىلاۋى بارلىعى ٴبىر جەرگە توپتاستىرىلدى. دەمەك، ٴىستى قاراپايىم تۇردە رەتتەۋ قولعا الىندى.
جۇرگىزۋشى:
– بىزگە جەتكەن مالىمەت بويىنشا، كەلىسىمدەرگە سايكەس كەدەن وداعىنا قاتىسۋشى ەلدەردىڭ كەدەنشىلەرىن ايىرباستاۋ قاراستىرىلعان. ٴبىراق قازاقستاننىڭ كەدەندىك باقىلاۋ ورىندارىندا رەسەيلىك قىزمەتكەرلەر جۇمىس ىستەپ جاتقانىمەن، ولاردىڭ قازاقستاندىق ارىپتەستەرى ٴالى دە رەسەيدىڭ كەدەندىك ورىندارىنا جەتە الماعان، الدە ولاردى جىبەرمەي وتىر ما؟ قايساروۆ مىرزا، ٴسىز وسىنى ٴتۇسىندىرىپ بەرە الاسىز با؟
ٴۋاليحان قايساروۆ:
– رەسەي فەدەراسياسىنا بارىنەن بۇرىن كەرەگى – بەلارۋس پەن قازاقستان جاقتان كەلەتىن كونتراباندالىق اعىنعا قارسى تۇرۋ. ولار، اسىرەسە، قازاقستان-قىتاي شەكاراسىنا ەرەكشە كوڭىل بولەدى.
قازاقستان ۇلى جiبەك جولى بويىندا ورنالاسقاندىقتان ەۋروپادان – قىتايعا، قىتايدان – ەۋروپاعا (سونىڭ ىشىندە رەسەي فەدەراسياسىنا، ۋكراينا مەن بەلارۋسكە) كولىك وتە كوپ وتەدى. ارينە، رەسەيگە بۇل جۇكتىڭ ٴبىزدىڭ شەكارا ارقىلى كونتراباندالىق جولمەن وتكەندىگى ٴتيىمدى ەمەس. ولار ٴبىزدىڭ ارنايى قىزمەتكەرلەردەن ٴتارتىپ ورناتۋدى تالاپ ەتە وتىرىپ وزدەرىنىڭ قانشالىقتى ٴادىل ەكەندىكتەرىنە سەنەدى.
«قازاقستان رەسەي فەدەراسياسى جانە بەلارۋس كەدەندەرىندەگى احۋالعا قانشالىقتى ىقپالىن تيگiزە الادى؟» دەگەن – باسقا ماسەلە.
ەگەر رەسەي كەدەنشiلەرi قازاقستاندىق كەدەن ورىندارىندا، ال ٴبىزدىڭ كەدەنشىلەر رەسەي فەدەراسياسى مەن بەلارۋس ايماقتارىندا جۇمىس iستەسە – وعان بولا سىبايلاس جەمقورلىق وز-وزىنەن جوعالا قالمايدى. ولار جاي عانا ٴوزارا ۋادەلەسەدi. سوندىقتان بۇلتارتپاس ايعاق، مامانداردى ايىرباستاعاننان ماسەلە شەشىلمەيدى.
اۋەلى ماسەلە مىنانداي جولمەن شەشىلۋى كەرەك: كاسىپكەرلەر وزدەرى زاڭ شىعارۋ بازاسىن وڭدەۋگە جانە ٴارتۇرلى نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەرگە قاتىسۋىنا بولادى، سونىمەن بىرگە كەدەندىك ورىنداردا قوعامدىق ۇيىمدار سياقتى تىكەلەي ٴوز ەنشىسى بار باقىلاۋشىلارى بولۋى كەرەك. سوندىقتان شەكاراداعى ٴتارتىپتى تەك قوعامدىق ۇيىمداردىڭ قاتىسۋىمەن تۇزەتۋگە بولاتىن شىگار.
ماسەلەنi شەشۋگە ەڭ الدىمەن مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ساياسي ەرiك-جىگەرى كەرەك، مەكەمە جەتەكشiلەرiنiڭ دە ساياسي ەرiك-جىگەرى بولۋى كەرەك. كەدەن ورىندارىنا ادەيى جىبەرىلگەن ارنايى قىزمەتتىڭ بۇرىنعى جەتەكشىلەرى بۇل تاپسىرمانى ورىنداي المادى. مىندەت تەك قانا بۇل ماسەلەنiڭ شەشiلۋىنە مۇددەلى مەملەكەت باسشىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن ورىندالادى. كونتراباندالىق جۇكتەردى تاسيتىنداردىڭ سول ادامدارعا دا كەرەكتى ەكەنىن، وكىنىشكە قاراي، مەن بۇگىن عانا جورامالداپ وتىرمىن. ويتكەنى بۇل كونتراباندالىق كاسىپ ولاردىڭ كوبىنىڭ ەنشىسىندە بولدى.
«باعانى ارزانداتا المادىق»
جۇرگىزۋشى:
– اتابايەۆ مىرزا، «كەدەن وداعى ىشكى شەكاراداعى كەدەندىك تۇبەگەيلى تەكسەرۋلەردى الىپ تاستاعاننان كەيىن قىتايدان كەلەتىن تاۋار بىردەن رەسەيگە قاراي كەدەرگىسىز اعىلادى; كەدەندىك تۇبەگەيلi تەكسەرۋدى الىپ تاستاۋ ەڭ الدىمەن رەسەيگە ٴتيىمدى» دەگەن پىكىر بار. ٴسىز مۇنىمەن كەلىسەسىز بە؟
دەريا اتابايەۆ:
– ٴيا، مەن بۇل پىكىرمەن كەلىسەمىن. كەدەن وداعىنا مۇشە ەلدەر ٴبىرىڭعاي ەرەجە جاساۋى كەرەك. كەدەن وداعى قۇرىلعاندا كەدەندى ٴبىر ىزگە بەيىمدەۋ كەرەكتىگىن شەشتى. سونىمەن بىرگە ٴۇش ەلدە دە كەدەن تاريفتەرى 40 پايىزعا ٴدال كەلدi. ال 11 مىڭ تاۋار بويىنشا تiپتi ٴدال كەلمەدi. ەندi قازاقستانعا كەدەن باعاسىن 55 پايىزعا وزگەرتۋi كەرەك بولاتىن. ودان كەيىن بۇل باعالار بۇدان دا ٴوسۋى كەرەك ەدى. سوندىقتان 2014 جىلعا دەيىنگى باعالار بويىنشا تومەنگى دەڭگەيدە قالعان 400 تاۋاردىڭ ٴتىزىمىن كەيىنگە ساقتاعان.
كاسiپكەرلەر جەڭىلدىكتەر تىزىمىنە كىرەتىن تاۋارلاردى كوپ وتكىزۋ ٴۇشىن وسىنى پايدالانادى. اسىرەسە قازاقستانعا كەرەك ەمەس، ال رەسەي ەكونوميكاسىنا زيان كەلتىرەتىن تاۋارلاردى تاڭدايدى. كەدەن وداعىندا مۇنداي ۇيلەسىمسىز تۇستار كوپ.
جۇرگىزۋشى:
– نازحانوۆ مىرزا، كەدەن وداعىنىڭ شەكاراداعى كەدەندىك باقىلاۋدى الىپ تاستاۋى قازاقستانداعى باعاعا اسەر ەتۋى مۇمكىن بە؟
تيمۋر نازحانوۆ:
– شەكارا ارقىلى كەلەتىن نەمەسە ەل ىشىندە جۇرەتىن تاۋار اينالىمىنىڭ باعاسى وسە بەرەدى. ٴبىز كەدەن وداعىنا مۇشە بولعان ٴبىر جارىم جىل ىشىندە باعانى ارزانداتا المادىق، قايتا كەرىسىنشە بولعانىن كورىپ وتىرمىز. ارينە، بۇعان كوپتەگەن فاكتورلار اسەر ەتەدى، قازاقستان ەشتەڭە وندىرمەيدى، ٴىس جۇزىندە بارلىعىن باسقا ەلدەردەن، ەڭ الدىمەن قىتايدان تاسىمالدايدى.
جۇرگىزۋشى:
– شەستاكوۆ مىرزا، قازاقستان بيلىگى ەلدەگى باعانىڭ شارىقتاماۋى ٴۇشىن قانداي دا ٴبىر شەشىم قابىلداي ما؟
گەنناديي شەستاكوۆ:
– وكىنىشكە قاراي، بۇكىلالەمدىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرەتىنىمىزدى ەسكەرىپ، ونىڭ زاڭدارى مەن ەنەرگيا تاسۋشى باعاسىنىڭ ولشەمى ەل ىشىندە دە، سونداي-اق سىرتقا تاسىمالدايتىن تاۋارلاردا دا بىردەي بولۋى كەرەك. ٴبىز قالاساق تا، قالاماساق تا ٴبىر ليتر جانارمايدىڭ قۇنى 1-1،5 ەۆروعا دەيىن وسەدى. دەمەك، ەۋروپادا قالاي، بىزدە دە سونداي بولادى.
جۇرگىزۋشى:
– قايساروۆ مىرزا، قازاقستان بيلىگى كەدەن وداعىنا كىرۋدە نەندەي ماقساتتى كوزدەيدى؟
ٴۋاليحان قايساروۆ:
– كەدەن وداعى قازاقستان ٴۇشىن سىرت كوزگە عانا كەرەك. "كەدەن وداعىنا مۇشە بولدىق، بەدەلىمىز ارتىپ، ەكونوميكامىز ٴوسىپ كەلەدى" دەيدى. انىعىندا ٴبارى كەرىسىنشە. قازاقستان ەكونوميكاسى مۇنايدىڭ ارقاسىندا عانا ٴوسىپ جاتىر.
سوندىقتان ەكونوميكامىز دامىپ جاتىر دەگەنىمىز - جالعان. نەگىزگى ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنىڭ باعاسى قازاقستاندا 40-تان 300 پايىزعا دەيىن قىمباتتاعان. كوممۋنالدىق قىزمەتتەر تولەمدەرىنىڭ تاريفى سوڭعى بەس جىل ىشىندە ەكى جارىم ەسە، كەيبىر ايماقتاردا ٴتورت ەسەگە دەيىن وسكەن. بۇنىڭ بارلىعى ۇكىمەتتىڭ ەكونوميكالىق ساياساتىنىڭ جارامسىز ەكەنىن كورسەتەدى. ارينە، سوندىقتان «قازاقستاننىڭ بولاشاعى جارقىن، العا كويعان ماقساتتارى ايقىن» دەپ الداۋسىراتۋ كەرەك. ەگەر جاقسىلاپ ويلانار بولساق، قاراپايىم قازاقستان تۇرعىندارى ٴۇشىن كەدەن وداعىنىڭ باعانى قىمباتتاتقاننان باسقا پايداسى جوق، ال ورتا جانە شاعىن بيزنەسكە ونسىز دا قايىرى جوق.
رەسەي فەدەراسياسى وتە ساۋاتتى قيمىلداپ وتىر: بىرىنشىدەن، نەگىزگى ساۋدا كوزدەرىن تمد اۋماعىندا (قازاقستان جانە بەلارۋستە) اشادى، ەكىنشىدەن، ٴوزىنىڭ ورتا جانە شاعىن بيزنەسىنە باسەكە تۋدىراتىن تاۋارلارعا شەكارانى جابادى. رەسەي فەدەراسياسىندا جەڭىل جانە وڭدەۋشى وندىرىستەردىڭ وتە جاقسى دامىعانىن ەسكەرۋ قاجەت، ال قازاقستاندا جوق. سوندىقتان قىتايلىق شاعىن سەحتار مەن ٴار ٴتۇرلى قوسالقى بولشەكتەرگە شەكارانىڭ جابىلۋى – قازاقستاندىق كاسىپكەرلەرگە وتە اۋىر سوققى بولادى.
وعان قوسا رەسەي فەدەراسياسىندا نەگىزگى ازىق-تۇلىك پەن حالىق تۇتىناتىن تاۋارلار باعاسى قازاقستانعا قاراعاندا جوعارى بولعانىن بىلەمىز. سوندىقتان رەسەي مەن قازاقستان اراسىندا شەكارانىڭ اشىلۋى قازاقستاندا دا باعانى قىمباتتاتادى. حالىقتىڭ تابىسىنىڭ شىنايى وسۋىنە باعىنبايدى.
بۇنىڭ ٴبىرىنشى دالەلى، نەگىزگى قۋات كوزدەرى جانارماي مەن جاعارماي باعاسى قازاقستاندا مامىر ايىندا-اق كوتەرىلدى. مۇناي مەن گاز ٴمينيسترى ٴبىرىنشى شىلدەدەن باستاپ باعا رەسەيدەگى باعامەن بىردەي بولاتىندىعىن ەسكەرتتى. رەسەيدەگى باعا قانداي ەكەنىن جاقسى بىلەمىز. مۇنى قازاقستان ٴۇشىن ٴتيىمدى دەپ ايتپاس ەدىم
«ساياسات ەكونوميكادان وزىپ كەتتى»
جۇرگىزۋشى:
– كەدەن وداعىنداعى ٴۇش ەلدىڭ قايسىسى كەدەندىك باقىلاۋدى الىپ تاستاعاننىڭ ارقاسىندا ساياسي جانە ەكونوميكالىق پايداعا كەنەلەدى؟
گەنناديي شەستاكوۆ:
– پايدا بارلىق جاقتا ٴوزارا تەڭ بولادى، سەبەبى كەدەندىك باقىلاۋ جانە مال دارىگەرلىك، سانيتارلىق، كولىكتىك باقىلاۋ جويىلادى. تەك وسى جەردە عانا بارلىعىنا ٴتيىمدى بولادى. ٴبىراق ىشكى كەدەن وداعىنداعى ساۋدا اكىمشىلىگى جاعدايدى قيىنداتىپ جىبەردى.
ەگەر مەن بۇرىن رەسەيدە ٴبىر ەكسپورتتىق قۇجات، شەكارادا ترانزيتتىك دەكلاراسيا، قازاقستاندا ٴبىر يمپورتتىق قۇجات راسىمدەسەم، ەندى رەسەيدە ٴتورت قۇجات، قازاقستاندا ٴۇش قۇجات راسىمدەۋىم قاجەت. سوندىقتان شەكارادا عانا پايدا تۇسەدى، ال باسقا جاعىنان جوعالتامىز.
جۇرگىزۋشى:
– اتابايەۆ مىرزا، كرەملدىڭ كەدەن وداعىن قۇرۋداعى باسىم ماقساتى نە: يمپەريالىق امىرشىلدىك پە الدە ەكونوميكالىق مۇددە مە؟
دەريا اتابايەۆ:
– ارينە، ٴسوز جوق، ساياسات ەكونوميكانىڭ الدىن وراپ كەتتى. بۇرىنعى پرەزيدەنت، قازىرگى پرەمەر-مينيستر ۆلاديمير پۋتين ٴاردايىم بۇرىنعى سوۆەت وداعىن قايتا ٴتىرىلتۋدىڭ جاقتاۋشىسى بولدى. سوندىقتان بۇل – اۋەلى ەكونوميكالىق ەمەس، ساياسي ستراتەگيا. سوعان قاراماستان، رەسەي وزىنە وسىنداي جاۋاپكەرشىلىكتى الا وتىرىپ، كەدەن وداعىنىڭ لوكوموتيۆى ەسەبىندە، ساياسي ويىن ويناي وتىرا، كوشباسشىنىڭ اۋىر جۇگىن دە ارقالاۋعا ٴتيىستى.
ەگەر بەلارۋستىڭ ەكونوميكاسى تىعىرىققا تىرەلگەن جاعدايدا، ونى بىرەۋ قۇتقارۋعا ٴتيىس ەمەس پە؟ مەن قازاقستاندى بەلارۋس ەكونوميكاسىن العا سۇيرەي الاتىنداي سونشاما مىقتى دەپ ويلامايمىن. بۇل تەك رەسەيدىڭ عانا قولىنان كەلەدى. مىسالى، ٴقازىر گەرمانيانىڭ گرەسيانى سۇيەمەلدەپ جاتقانىنداي بولادى. بۇل جاعدايدان شىعاتىن جول قالمايدى - نە گرەسيانىڭ دەفولتىنان ەۋرو قۇلدىرايدى، نە ايتەۋىر العا جىلجۋ قاجەت. كەدەن وداقعىندا دا ٴدال وسىعان ۇقساس.
قازاقستانعا كەدەن وداعىنىڭ نە پايداسى بار دەگەنگە كەلەيىك. ارينە، قازاقستان بيلىگى اۋەلى ساياسي قادام جاسادى، ال ەكونوميكا ەلەۋسىز قالدى.
جۇرگىزۋشى:
– قايساروۆ مىرزا، كەدەن وداعىن قۇرۋدا كىمنىڭ قانداي مۇددەسى ۇستەم؟
ٴۋاليحان قايساروۆ:
– ٴسوز جوق، بۇل - ەڭ اۋەلى رەسەيدىڭ مۇددەسى. ەكىنشىدەن، كەدەن وداعى بۇرىن رەسەي جانە بەلارۋسپەن ارىپتەس بولعان قازاقستاندىق كاسىپكەرلەر ٴۇشىن دە پايدالى بولۋى مۇمكىن. ٴبىراق وندايلار جالپى كاسىپكەرلەردىڭ تەك ٴۇش-تورت پايىزى عانا. سوندىقتان بۇل اۋەلى ەكونوميكالىق جانە ساياسي جاعىنان رەسەي فەدەراسياسىنا عانا ٴتيىمدى. ويتكەنى ول ورتالىق ازيا ايماعىنداعى ەڭ ماڭىزدى ويىنشىعا اينالادى.
اقش، ەۋروپا مەملەكەتتەرى، قىتاي مەن ٴۇندىستان سىرت قالادى. تەك رەسەي عانا بۇل ايماقتا ديپلوماتيالىق ىقپال يەلەنىپ، ەڭ ماڭىزدى ساياسي ويىنشى بولادى.
جۇرگىزۋشى:
– قۇرمەتتى مىرزالار، وسىمەن ازاتتىق راديوسىنىڭ دوڭگەلەك ۇستەلى اياقتالدى. رەداكسيا پىكىرتالاسقا قاتىسقاندارىڭىز ٴۇشىن راحمەت ايتادى.
سۇلتان حان اققۇل ۇلى
http://www.azattyq.org/content/kazakhstan_customs_union/24250159.html
ٴبىزدىڭ telegram-پاراقشامىزدا قازاقستاننىڭ ماڭىزدى جاڭالىقتارى. جازىلىڭىزدار!
5007
0 
استانا: 
925 
0
