موران مىرزادان مىڭبايەۆ نەگە ۇلگى المايدى؟

مۇنايلى ەل بولعاندىقتان دا، جىل سايىن ٴداستۇرلى تۇردە «مۇناي جانە گاز» كيوگە كورمەسى جانە سونىڭ اياسىندا مۇنايشىلاردىڭ حالىقارالىق كونفەرەنسياسى ٴوتىپ كەلە جاتقانىنا بيىل 19 جىل بولدى. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ٴبىر جىلدان سوڭ-اق اتاقتى كورمە الماتىنىڭ بار سۇلۋلىعىن پاش ەتەتىن قوڭىر كۇزدىڭ قازان ايىنىڭ باسىندا دۇنيەنىڭ ٴتورت تۇكپىرىنەن الپاۋىت كومپانيالار وكىلدەرىنىڭ باسىن تۇراقتى تۇردە جيناپ وتىرۋدى داستۇرگە اينالدىردى. بيىلعى ٴداستۇرلى باسقوسۋ ەلىمىزدەگى مەرەيتويلار تىزبەگىمەن قاتار كەلىپ وتىر. ونىڭ ەڭ باستىسى - تاۋەلسىز ەل بولعانىمىزعا 20 جىل بولعانى، ودان كەيىن ەلىمىزدە مۇنايدى ونەركاسىپتىك ٴوندىرۋدىڭ باستالۋىنا 100 جىل تولۋى، دوسسور مۇنايىنىڭ 100 جىلدىعى. وسىلاي تىزبەكتەلىپ كەتە بەرەدى. كونفەرەنسيانى مۇناي جانە گاز ٴمينيسترى ساۋات مىڭبايەۆ اشىپ، باياندامانى ونىڭ ۆيسە-مينيسترى ٴلاززات قيىنوۆ جاسادى. وسىنىڭ الدىندا عانا استانادا ٴvى ەۋرازيالىق kazenergy فورۋمى وتكەنىن جاقسى بىلەسىزدەر. وندا مىڭبايەۆ مىرزا ۇلكەن بايانداما جاساپ، ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستاردىڭ ەلىمىزدەگى جاي-كۇيىنە تولىق شولۋ جاساپ، ونىڭ جەتىستىكتەرى مەن پروبلەمالارىن ورتاعا سالعان بولاتىن. سوندىقتان الماتىداعى باسقوسۋدا ونىڭ ورىنباسارىنىڭ ٴسوز الۋى ورىندى دەپ ەسەپتەلدى. ٴلاززات قيىنوۆ مىرزا مۇناي جانە گاز مينيسترلىگىندە جۇرگىزىلىپ جاتقان شارۋالارمەن تانىستىرا وتىرىپ، وتكەن جىل قازاقستان ٴۇشىن ٴبىراز جاڭا كەن كوزدەرىنىڭ اشىلۋىمەن (ٴبىراق قانداي كەنىشتەر ەكەنى ازىرگە قۇپيا ساقتالاتىنىن ايتتى) ەستە قالعانىن تىلگە تيەك ەتە كەلە، گەولوگيالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىن قۇرۋدىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى ويىن ورتاعا سالدى. كەڭەس وداعى كەزىندە قازاقستاندا گەولوگيا وتە جاقسى دامىعان بولاتىن. وكىنىشكە قاراي، ونىڭ ٴبارىن بۇگىندە جوعالتىپ، شاشىپ الدىق. ۇكىمەت ەندى سول اقتاڭداقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا كۇش سالۋدا. قيىنوۆتىڭ ايتۋىنشا، «سامۇرىق-قازىنا» ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا كەلىسىپ وتىر. سونىڭ ناتيجەسىندە گەولوگيالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى دۇنيەگە كەلەتىن سىڭايلى. ساتبايەۆ سەكىلدى اسا ٴىرى عالىمنىڭ الدىنان ٴدارىس العانداردىڭ شاكىرتتەرى ازىرگە بارشىلىق. سولاردىڭ بارىن پايدالانىپ، شاشىلىپ قالعان گەولوگيامىزدىڭ ەتەك-جەڭىن جيناپ الساق جامان بولمايدى. ەشتەن كەش جاقسى.
قازىرگى كەزدە ەلىمىزدە شىعارىلاتىن مۇناي-گاز قورى 4،8 توننا (30 ملرد باررەل). ۆيسە-مينيستردىڭ ايتۋىنشا، جاڭادان قوسىلاتىن كەنىشتەردىڭ ناتيجەسىندە بۇل كورسەتكىش وسە تۇسپەك. مۇناي-گاز سالاسىندا ارىپتەستىكتىڭ ماڭىزى زور ەكەندىگىندە ٴسوز جوق. بيىلعى مۇناي ٴوندىرۋ وتكەن جىلعىمەن دەڭگەيلەس بولاتىن ٴتۇرى بار. ال الداعى ۋاقىتتا ونىڭ كولەمى وسە تۇسپەك. ەلباسى قاشاعاننىڭ مۇنايى وندىرىلە باستاعان كەزدە الەمدەگى مۇنايلى بەس ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋىمىز كەرەك دەگەن بيىك ماقسات قويىپ وتىر. ونىڭ نەگىزسىز ەمەستىگىنە الەمنىڭ كوزى جەتە باستادى. 2012 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي بۇل كەن ورنى ٴوزىنىڭ العاشقى ٴونىمىن ٴوندىرۋدى باستايدى. بولاشاعى زور كاسپيي تەڭىزى استىنداعى بايلىق ەل تاي قازانىن قايناتىپ، تابىستى ەسەلەي تۇسەتىن ناعىز ۇلكەن قازان بولماقشى. بايانداما بارىسىندا قيىنوۆ مىرزا بۇگىنگى تاڭنىڭ وزەكتى پروبلەماسىنا اينالىپ تۇرعان جانارماي تاپشىلىعى مەن ونىڭ باعاسىنىڭ قىمباتتىعىنا بايلانىستى ماسەلەنى اينالىپ وتە المادى. اي-92/93 ماركالى جانارمايدى ٴبىز قىمبات دەپ جۇرگەندە، رەسەيلىكتەر ونى 123،9 تەڭگەگە ( تەڭگەگە شاققانداعى باعا كورسەتىلگەن)، قىرعىزدار 125،2 تەڭگەگە ساتىپ الادى ەكەن. بىزدەگى باعاسى - 106،8 تەڭگە. ارينە، كورشىلەردە بىزدەن دە قىمبات ەكەن دەپ، كوڭىل جۇباتۋعا بولماس، ايتسە دە، ٴتۇبى بىزدەگى باعا دا قالاي تۋلاعانىمىزعا قاراماستان رەسەيلىكتەردىكىنە جەتىپ قالاتىن سىڭايدى ۆيسە-مينيستر جاسىرمادى. سەبەبى ٴبىز ىشكى رىنوكتىڭ جانارمايعا دەگەن سۇرانىسىن تولىقتاي ٴوزىمىز قامتاماسىز ەتە المايمىز. وعان اينالدىرعان ٴۇش زاۋىتتىڭ كۇشى جەتپەيدى. ال الداعى ۋاقىتتا بۇل ۇشتىك تولىق مودەرنيزاسيالانىپ، ونىمدىلىكتى وسىرگەندەي جاعداي بولىپ جاتسا، اڭگىمە باسقاشا. ٴۇش زاۋىتتىڭ تىم ازدىعىنا ۇكىمەت باسىنداعىلاردىڭ كوزى ەندى جەتە باستاعان سەكىلدى. وزدەرىنىڭ جىبەرىپ العان كەمشىلىگىن اشىق مويىنداپ وتىر. ٴبىراق ودان ەلدىڭ جانارمايعا دەگەن سۇرانىسى ازايىپ قالمايتىنى بەلگىلى. ەستەرىڭىزدە بولسا، وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن «نەگە ٴۇش زاۋىت تولىققاندى جۇمىس ىستەمەيدى؟» دەگەن ساۋالىمىزعا، ۇكىمەت باسىنداعىلار ونىڭ قاجەتى جوق، ەگەر ۇشەۋى دە ٴوز كۇشىندە جانارماي شىعاراتىن بولسا، بۇكىل قازاقستاندى شومىلدىرۋعا بولادى، ونداي ارتىق ىسىراپتىڭ قاجەتى جوق دەگەندى ايتىپ، بوي بەرمەگەن بولاتىن. سونىمەن، قيىنوۆ مىرزا ىشكى رىنوكتىڭ جانارمايعا دەگەن سۇرانىسىن جابۋ ٴۇشىن رەسەيدەن ساتىپ الىپ جۇرگەنىمىزدى ايتادى. ياعني ىشكى سۇرانىستىڭ 30-35 پايىزىن رەسەي جانارمايى تولتىرادى. ال ەندى ول جول دا جابىلىپ قالماقشى. ويتكەنى رەسەيدە جانارماي بىزدەگىدەن قىمبات. باعا وسكەن سوڭ ولار بىزگە كەرەك باعامەن ساتپايدى. 20 پايىز ارتىق باعامەن ساتادى. مىنە، ماسەلە قايدا جاتىر. ايتسە دە، «قازمۇنايگاز» ٴبىر رەتىن تاۋىپ، وزدەرىنە شىعىن اكەلەتىنىنە قاراماستان، جانارماي تاپپاق. وسى قازان ايىنىڭ ورتاسىنا تامان جانارماي باعاسى تۇراقتالادى دەپ ۋادە بەرىپ وتىر. وعان دا از قالدى. قيىنوۆ رەسەيگە بالاما رەتىندە ەۋروپانىڭ ۇسىنىپ وتىرعان «نابۋككو» مۇناي تاسىمال قۇبىرىنا دا توقتالا كەتتى. «ٴبىز ازىرگە كاسپيي تەڭىزىنىڭ استى ارقىلى گاز ايداي المايمىز. الداعى كەزەڭدەردە مۇمكىندىك بولىپ جاتسا، كورەمىز» دەگەن ۆيسە-مينيستر گازدىڭ باعاسىنىڭ دا بىرتە-بىرتە رەسەيدەگى باعاعا تەڭەستىرمەسە بولمايتىنىن قۇلاققاعىس ەتتى.
«ايدى اسپانعا شىعاردى» دەۋىمىزدىڭ سىرى باسقادا. قالاي دەگەندە دە، ٴبىز وزگە ۇلتتاردىڭ قازاق تىلىندە سويلەگەنىنە تاڭعالماۋىمىز كەرەك. سولاي بولۋعا ٴتيىستى دەگەندەي، قالىپتى تۇردە قابىلداۋعا ٴتيىسپىز. سەبەبى بۇل قازاق مەملەكەتى، مەملەكەتتىك ٴتىل - قازاق ٴتىلى. ٴبىراق وعان داعدىلانا الماي جاتقانىمىز راس. قازاق مەكتەبى اشىلسا دا، قازاق بالاباقشاسىنىڭ تۇساۋى كەسىلسە دە، اتويلاپ، ٴسۇيىنشى سۇراپ، جارىسا جازىپ، تەلەۆيدەنيەدەن كورسەتىپ جاتامىز. قازاق جەرىندە قازاق مەكتەبىنىڭ اشىلۋى، بالاباقشانىڭ تۇساۋىنىڭ كەسىلۋى زاڭدى ەمەس پە؟ وعان نەسىنە ٴسۇيىنشى سۇرايمىز؟ ويتكەنى ٴوز جەرىمىزدە وتىرىپ، ٴتىلىمىزدى ەسىكتەن سىعالاتىپ قويعانىمىزدى ىشتەي تۇسىنەمىز، ول ٴسال تورگە شىعا باستاسا، اتويلاپ، شابىلامىز. سول سەكىلدى وسى كونفەرەنسيادا دا سونداي ٴبىر ٴسۇيىنشى سۇرايتىنداي وقيعا بولدى. ٴسۇيىنشى سۇراماس پا ەدىك، ەگەر مىڭبايەۆ پەن قيىنوۆ ەش بولماسا سالەمدەسۋدى قازاق تىلىندە ايتقاندا. ال ۇلىبريتانيانىڭ قازاقستان مەن قىرعىزستانداعى ەلشىسى دەۆيد موران مىرزا بولسا، قازاق تىلىندە بايانداما جاسادى. ٴسۇيىنشى سۇرايتىنداي بار ما، جوق پا؟ بىزدىڭشە بار. ەلشى بايانداماسىنىڭ ٴبىر ابزاسىن قازاقشا ايتىپ، ارتىنشا ونىڭ اعىلشىنشا اۋدارماسىن دا جاساپ، باياندامانى ەكى تىلدە كەزەك-كەزەك جاساپ شىقتى. ٴسويتىپ، موران ايدى اسپانعا ٴبىر-اق شىعاردى. قيىنوۆ مىرزا الدىندا كونفەرەنسيانىڭ ەڭ قىزىق تا، مازمۇندى بايانداماسىن موران مىرزا جاسايدى دەپ ەسكەرتكەن دە بولاتىن. شىنىندا دا، ەڭ ماڭىزدى دا، قىزىقتىرعان بايانداما وسى بولدى.
كونفەرەنسيانىڭ ٴۇزىلىسىن پايدالانىپ، ساۋات مىڭبايەۆ مىرزا ٴباسپاسوز ٴماسليحاتىن وتكىزدى. وندا دا بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى تاقىرىبىنا اينالعان جانارماي باعاسىنىڭ قىمباتتىلىعى كوبىرەك ٴسوز بولدى.
كونفەرەنسيا بۇگىن جۇمىسىن جالعاستىرۋدا.

الما مۇحامەدجانوۆا