ممم يدەياسى كىمگە پايدا، كىمگە زيان؟

وسىدان كەلىپ جانجال شىقتى. ونىڭ ۋشىقپاي تۇرعاندا باسىلعانى ابىروي بولدى. ەگەر ادامنىڭ تويىمسىزدىعىنا، اشكوزدىگىنە نەگىزدەلگەن قارجى پيراميداسى دوڭگەلەنىپ، كۇش الىپ كەتكەندە تالاي ادام اقشاسىنان ايىرىلعان بولار ەدى. ماۋسىم ايىنىڭ باسىندا كوكشەتاۋدا ميكرونەسيەلىك «قازروسينۆەستپروەكت» ۇيىمىنىڭ ينۆەستورى باقىت ٴادىلوۆا ۇستالدى. وسى ۇيىمنىڭ ديرەكتورى مارجان مۇقانوۆانىڭ ايتۋىنشا، ٴوزىن جانە باقىت ٴادىلوۆانى وبلىستىق ىشكى ىستەر دەپارتامەنتىنە جاۋاپ الۋ ٴۇشىن جەتكىزىلگەن. م.مۇقانوۆا قىلمىستىق كودەكستىڭ 177 بابى ٴ3-بولىمى (ۇيىمداسقان قىلمىستىق توپ جاساعان ٴىرى كولەمدەگى الاياقتىق) بويىنشا قىلمىستىق ٴىستىڭ قوزعالعاندىعى تۋرالى قاۋلىمەن جانە سەرىكتەستىكتىڭ قىزمەتىنە قاتىستى تۇسكەن ارىزدارمەن تانىستىرىلعان. ٴقازىر بۇل ىسپەن ىشكى ىستەر ورگاندارى اينالىسۋدا. «قازروسينۆەستپروەكت» جشس-نە قاتىستى جانجال 26-شى مامىردا باستالعان. سول كەزدە كوكشەتاۋ قالاسىندا «شاعىن نەسيە ۇيىمى» دەگەن جەلەۋمەن جۇمىس ىستەگەن «قارجى پيراميداسى پايدا بولدى. بۇل نەسيەلىك ۇيىم 100 مىڭ تەڭگە سالعان ٴار سالىمشىعا از ۋاقىت ىشىندە 400 مىڭ تەڭگە قايتارىپ بەرۋگە ۋادە ەتكەن. ال قازاقستاننىڭ شاعىن نەسيەلىك ۇيىمدار قاۋىمداستىعى˜ بۇل ٴجشس-ىن الاياقتىق جاساپ وتىر دەپ اتاپ ٴوتتى جانە قازاقستان حالقىن مۇنداي ۇيىمدارمەن جۇمىس ىستەگەندە اسا ساق بولۋعا شاقىردى. «قازروسينۆەستپروەكت» «شاعىن نەسيە ۇيىمى تۋرالى» زاڭدى بۇزعان. ويتكەنى اتالعان زاڭ «كاسىپكەرلىك قىزمەت ٴۇشىن ازاماتتاردان زايم رەتىندە قارجى الۋعا جانە شاعىن نەسيەنى قولما-قول بەرگەنگە دەيىن كوميسسيا، سىياقى مەن وزگە دە تولەم تۇرلەرىن الۋعا تىيىم سالادى».
وسىعان بايلانىستى قاۋىمداستىق قازاقستان حالقىن اباي بولۋعا شاقىردى. الايدا اقشاسىنان ايىرىلىپ قالاتىن بولعان سوڭ جۇزدەگەن سالىمشى بۇل ۇيىمدى پوليسيادان قورعاپ قالۋعا ارەكەتتەنگەن. كوكشەتاۋلىق «قازروسينۆەستپروەكت» ٴجشس-نىڭ سالىمشىلارى ايماقتاعى قۇقىق قورعاۋ ورىندارىنان ميكروكرەديتتىك ۇيىمنىڭ جۇمىسىنا كەدەرگى كەلتىرمەۋدى تالاپ ەتىپ، پروكۋراتۋراعا 520 ارىز تۇسىرگەن. پروكۋراتۋرا ارىزداردى تەكسەرگەننەن كەيىن قارجى پوليسياسىنا وتكىزدى. بۇل قازاقستانداعى قارجى پيراميداسىنا قاتىستى اڭگىمە. ال 1994 جىلعى رەسەيدەگى «ممم» اق جاساعان قارجى پيراميداسى تۋرالى نە بىلەمىز؟
1994 جىل. سوسياليزم كۇي­رە­گەن، ال كاپيتاليزم ٴالى ورنىعا قوي­عان جوق. ەلدە جاپپاي جەكە­شە­لەندىرۋ ٴجۇرىپ جاتقان كەز. كەڭەس يمپەرياسى 70 جىل بويى كوتەرگەن عالامات كاسىپورىندار اۋك­سيون­دار دا تيىنعا ساتىلىپ كەتىپ جاتتى. ول كەزدە شەتەلدىك ينۆەس­تور­لاردى ىشكە كىرگىزبەدى، ال ەلدە بيلىكتەگى باسشىلارعا جاقىن ٴبىر­لى-ەكىلى بانكتەردە بولماسا، ەش­كىمنىڭ قولىندا اۋكسيوننان «ماي­لى جىلىكتى» ساتىپ الاتىن اقشا بولعان جوق. تەك سول بانكتەر رەسەي ەكو­نوميكاسىنداعى ەڭ مىقتى دەگەن نىسانداردى ارزان باعاعا الىپ جاتتى. وسى كەزدە 1994 جىل­دىڭ اقپان ايىندا بۇرىن ەشكىم تا­نىمايتىن جەكەمەنشىك تۇلعا، جالعىزباستى ماتەماتيك حالىقتىڭ قاراجاتىن اينالدىراتىن «ممم» دەگەن جاڭا نەسيەلىك ۇيىم قۇراتىنىن حابارلايدى. «ممم» اكسيونەرلىك قوعامىنىڭ قۇرىلتايشىلارى، وزدەرى «بيلەت» دەپ اتاعان جەكەمەنشىك اكسيا­لا­رىن باسپاحانادان باسىپ شىعارىپ، «بۇگىن كەشەگىدەن ٴارقاشان قىم­باتىراق» دەگەن ۇرانمەن ساتا باستايدى.
«ممم» - سەرگەي ماۆرودي باسقارعان كەڭەستىك، سودان كەيىن رە­سەيلىك كومپانيا. قۇرىل­تاي­شىلارى - سەرگەي ماۆرودي، ونىڭ ٴىنىسى ۆياچەسلاۆ ماۆرودي جانە ولگا مەلنيكوۆا بولعان. «ممم» ماسكەۋ قالاسىنداعى لەنين اۋداندىق اتقارۋ كو­ميتەتىندە 1989 جىلى كووپەراتيۆ رەتىندە تىركەلىپ، شەتەلدىك ورگ­تەحنيكالاردى كسرو-عا جەتكىزۋ قىزمەتىمەن اينالىسادى. 1993 جىلى «ممم» اكسيا ەميس­سيا­سىنىڭ العاشقى پروسپەكتىسى رە­تىندە قايتا تىركەلگەن. از ۋاقىتتىڭ ٴىشىن­دە ول 991 مىڭنان استام اك­سيا شى­عارادى. مىڭ رۋبلدىك نو­مينالداعى اكسيالار 1994 جىلدىڭ اقپانىندا ساتىلا باستادى. «ممم» قىزمەتىنە 10-15 ميلليون سالىمشى قاتىسقان. جالپى، وعان كلاسسيكالىق جانە ەلدەگى ەڭ ٴىرى قارجى پيراميداسى رەتىندە باعا بەرىلەدى.
كەز كەلگەن ساۋدانى جۇرگىزەتىن - جارناما. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جارنامالاردىڭ كولەمى بۇرىن-سوڭدى مۇنداي بولماعان، ۋاقىت جاعىنان العاندا جالپىۇلتتىق تەلەارنالاردىڭ ەفيرگە شىعاتىن شيرەك ۋاقىتى «ممم»ٴ-دى جارنامالاۋمەن كەتتى. «ممم»ٴ-نىڭ بيلەتتەرى كالي­نين­گرادتان ۆلاديۆوستوكقا دەيىن جارنامالانىپ، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە بۇرىنعى كسرو-نىڭ بۇكىل حالقى بۇدان حاباردار بولدى. اكسيالاردى ساتاتىن مىڭداعان پۋنكتتەر اشىلدى. سالىم­شى­لار­دىڭ سانى اپتاسىنا ميلليونداپ ٴوسىپ وتىردى. رەسەيدىڭ بارلىق تۇپكىرلەرىندەگى قاراپايىم تۇر­عىن­داردىڭ وزدەرى بىر-بىرىمەن رۋبل نەمەسە دوللار سياقتى «ممم»ٴ-نىڭ اكسيالارىمەن قۋانا ەسەپ ايىرىساتىن بولدى.
ەندى حالىق قولىنداعى اقشا­سىن جيناق كاسسالارىنا ەمەس، تىكەلەي «ممم»-عا اكەلىپ سالاتىن بولدى. جۇرتتىڭ «ممم» اك­سيو­نەرلىك قوعامىنا جاپپاي سالىمشى بولۋىنىڭ سەبەبى - «جەڭىل جولمەن كوپ اقشا تاپسام» دەگەن پسي­حو­لوگياسىندا. وسىنى پايدالانعان ماۆرودي بىر-ەكى ايدىڭ ىشىندە «ممم»-گە 12 ميلليون سالىم­شىنى جيناپ الدى. وسى تۇستا رەسەيدىڭ ەكونوميكاسى دا توز-توزى شىعىپ، ابدەن «شارشاعان» بولاتىن. زاۋىت-فابريكالار جۇمىستارىن توقتاتقان، اقشانىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن جۇمىسشىلار ايلاپ جالاقىلارىن الا الماي ٴجۇردى. كاسىپورىن باسشىلارىنىڭ، ٴتىپتى پارتيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ وزدەرى قول استىنداعى جۇمىسشىلار مەن قىزمەتكەرلەرىنىڭ ماڭداي تەرمەن تاپقان جالاقىلارىن «ممم»-گە سالىپ جىبەرىپ، اينال­دىرۋ ارقىلى ۇستىنەن پايدا تاۋىپ قالعىسى كەلدى. جوعارىدا وتىر­عاندار مۇنىڭ ٴبارىن ٴبىلدى. «ەگەر جارتى جىلدىڭ ىشىندە «ممم» اكسياسى 127 ەسەگە وسسە، ەندى ٴۇش ايدان كەيىن ەلدەگى اقشا اينا­لىمىنىڭ 40 پايىزى ماۆروديگە كەتەدى» دەپ ەسەپتەپ وتىرعان. ال ماۆرودي بولسا جوسپارىن ورىنداۋ ٴۇشىن ادامداردىڭ تويىم­سىز­دىعىنا سەنىم ارتقان. «ٴبىر ادام­نىڭ ساراڭدىعىن ميلليونداعان ادامداردىڭ اشقاراقتىعىمەن سالىستىرۋعا بولمايدى. كوپ­شىلىكتىڭ اشكوزدىگى، تويىمسىزدىعى جولىنداعى بارلىق كەدەرگىنى جويادى. قارجى پيراميداسى تويىم­سىزدىقتىڭ اككۋمۋلياتورى، سونداي-اق ونىڭ كۇشەيتۋشىسى. ٴاربىر ادامنىڭ جان-دۇنيەسىندەگى تويىمسىزدىق قاسيەتى قولىنداعى قاراجاتتى كوبەيتۋ ٴۇشىن بىزگە اكەلىپ قۇيۋعا ماجبۇرلەيدى. ول ٴبىزدىڭ سارقىلمايتىن قۋاتىمىزعا اينالادى» دەيدى ول.
«ممم» جۇمىس ىستەگەن جارتى جىلدىڭ ىشىندە اكسيانىڭ باعاسى 127 ەسەگە، ال كومپانيا سالىم­شى­لارىنىڭ جالپى سانى 15 ميل­ليونعا جەتكەن. كومپانياداعىلار حالىقتان كەلىپ جاتقان اقشانى ٴتىپتى ساناپ ۇلگەرە المايتىن جاع­دايعا جەتكەن. قاتتالعان اقشانى ولار كوزبەن «12 بولمە، 15، 16 بولمە» دەپ بولمەلەرمەن نەمەسە ۆاگوندارمەن ساناعان. كەيبىر ٴما­لىمەتتەرگە قاراعاندا، سەرگەي ماۆرودي تەك ماسكەۋ قالاسىندا عانا ٴبىر كۇندە 50 ميلليون دوللار پايدا تاۋىپ وتىرعان.
«ممم» پۋنكتتەرى الدىنداعى مىڭداعان ادامداردىڭ سانى كۇن ساناپ وسە بەردى. قارجى مينيسترلىگى جاعدايدىڭ ٴورشىپ بارا جاتقانىن جانە نەمەن تىناتىنىن دا ٴبىلدى، ٴبىراق كورسە دە كورمەگەنسۋگە ٴماج­ٴبۇر بولدى. ويتكەنى توقتاتۋعا بول­مادى. بۇل ۆەلوسيپەدكە ۇقسايتىن پروسەسس، تەك العا جىلجۋ كەرەك. توقتاساڭ قۇلايسىڭ! ەندى باسقا سۇراق تۋىندايدى: اكسيا بۇگىن بولماسا ەرتەڭ توقتايدى، سوندا نە ىستەۋ كەرەك؟ تىعىرىقتان شىعۋ ٴۇشىن ماۆرودي جۇمىس باستال­عاننان كەيىن ەكى ايدان سوڭ باعالى قاعاز بولىپ سانالمايتىن «ممم» بيلەتتەرىن» شىعارادى. ٴبىر بيلەتتىڭ باعاسى اكسيانىڭ جۇزدەن ٴبىر بولىگىن قۇرادى. بۇل سالىم­شى­لار ٴۇشىن ىڭعايلى ەدى، ويتكەنى اكسيانىڭ قۇنى بۇل كەزدە تىم شارىقتاپ كەتكەن بولاتىن. بيلەت سىرتتاي قاراعاندا كسرو-نىڭ ون سومدىق اقشاسىنا ۇقسايتىن. تەك بانكنوتتىڭ ورتاسىنداعى لەنين سۋرەتىنىڭ ورنىندا سەرگەي ماۆرو­دي­ٴدىڭ پورترەتى تۇردى.
العاشىندا ماۆرودي ەشقانداي بيلەتتەر شىعارىپ اۋرە بولعىسى كەل­مەپتى. تەك دوللاردى قىزىل ٴتۇس­كە بوياپ، اينالىمعا جىبەرمەكشى بولعان. «امەريكا ۇكىمەتى مەن ٴۇشىن اقشانى باسىپ قويعان بولسا، اقشا باسۋعا شىعىندانۋدىڭ قا­جەتى قان­شا. جاسىل دوللار - امە­ريكالىق، قىزىل دوللار - مەنىكى. بۇل جەردە ەشقانداي زاڭ بۇزۋ­شىلىق جوق. دوللاردى بوياعاننان ول دوللارلىق قۇنىن جوعالتپايدى عوي. كەرەك بولسا دۇكەنگە بارىپ قىزىل دوللارعا زات ساتىپ ال، ٴايت­پەسە جاسىل دول­لارعا سول باعامەن اۋىستىرىپ ال، ەرىك وزىڭدە»، دەپ ويلاعان ەكەن ماۆ­رودي. ٴبىراق ار­تىنان بۇل ويىنان اينىپتى. «ممم» تىم جارقىراپ كەتەدى دە، كەرەگى جوق پروبلەمالار پايدا بولادى.
1994 جىلى ماۋسىمنىڭ ورتا­سىن­دا ەلسيننىڭ، «ممم» جار­ناماسىنداعى ليونيا گولۋبكوۆ پاريجدەن ٴۇي ساتىپ الا المايدى» دەگەن سوزىنەن كەيىن، بۇرىن جاقسى جارنامالاپ جۇرگەن كوپتەگەن بۇ­قارالىق اقپارات قۇرالدارى «ممم» كومپانياسىنا قارسى اقپاراتتار تاراتا باستادى. «پايدا تابامىز دەپ ٴجۇرىپ بارىمىزدان ايىرىلىپ قالامىز» دەپ ۇرەي­لەنگەن سالىمشىلار اقشالارىن قايتارىپ الا باستادى. وسىلايشا قۇلامايتىن ٴۇشتاعان «ممم» پي­راميداسى قۇمعا اينالدى. 1994 جىلى 4 تامىزدا سەرگەي ماۆرودي پاتەرىندە تۇتقىندالدى. ٴۇيدىڭ سە­گىزىنشى قاباتىنا ميليسيا ارنايى قىزمەتىنىڭ جاۋىنگەرلەرى ار­قان­مەن تۇسكەنىن بۇكىل تەلەديدار كور­سەتتى.
سەرگەي ماۆرودي بۇل جوبانى جالعىز ٴوزى جاساعان دەپ ايتادى. قال­عان ەكەۋى تەك قۇجاتتاردى ٴتىر­كەۋدەن وتكىزۋ ٴۇشىن قاجەت بولعان نومينالدى تۇلعالار بولعان. «ممم»-گە قاتىستى قىلمىستىق ٴىس بويىنشا سەرگەي ماۆرودي جال­عىز ٴوزى عانا جاۋاپقا تارتىلدى. ويتكەنى «ممم» ٴبىر عانا ادامنىڭ فيرماسى، ٴتىپتى بۋحگالتەردىڭ ور­نىنا دا سەرگەي ٴماۆروديدىڭ ٴوزى قول قويىپ وتىرعان. جەتى جىل تۇرمەدە وتىرىپ شىققان سەرگەي ماۆرودي جۇمىسىن قايتا جال­عاس­تىردى. ەندى ول قارجى پيراميداسى ەمەس، ينتەرنەت-بيزنەس دەگەن اتپەن جۇمىس ىستەيتىن پيراميدامەن اينالىسادى. بۇل جوبا رەسەي بانك جۇيەسى ەمەس، الەمدىك بانك جۇيە­ٴسى­ٴنىڭ ىرگەسىن شايقالتۋعا باعىت­تال­عان، دەگەن جورامال بار.

قايىرجان تورەجانوۆ