كولىكتىڭ قۇنى

بازارعا كەلسە، جاعداي باسقاشا. جىل اياعىندا 6 مىڭ دوللارعا كورىپ كەتكەن «مەرسەدەس 230ە» ماركالى كولىكتىڭ باعاسى بيىل 1000-1،500 دوللارعا شارىقتاپتى. مۇنى كورىپ كوڭىل-كۇيى ٴتۇسىپ كەتتى. ال استىنداعى «گالانتتى» 4 مىڭ دوللارعا الا قوياتىن ادام جوق. 3،5 مىڭعا سۇرايدى. ٴسويتىپ، ويىنداعى «ارعىماعىن» اۋىزدىقتاۋعا اقشاسى جەتپەگەن ارماننىڭ سالى سۋعا كەتىپ، كەشكە ۇيگە قايتتى. بازارداعى  «الاساپىران» باعا كولىك بازارى ادەتتەگىدەي قۇجىناعان حالىققا لىق تولى. العاشىندا بىزگە ساتۋشى مەن ساتىپ الۋشىنىڭ ارا-جىگىن اجىراتۋ وڭاي بولمادى. ەكى تاراپ تا، اسىرەسە كولىك ساتىپ الۋدى كوزدەپ كەلگەندەر ريزا ەمەس كەيىپ تانىتادى. بۇعان باستى سەبەپ  – بۇرىن قولدانىستا بولعان شەتەل اۆتوكولىكتەرى باعاسىنىڭ قىمباتتاۋى. كولىك الىپ-ساتارلىعىمەن اينالىساتىن جايداربەك حالىقوۆتىڭ ايتۋىنشا،  اينالدىرعان جارتى جىلدىڭ ىشىندە باعا  700-دەن  4-5 مىڭ اقش دوللارىنا دەيىن وسكەن. «قاراپايىم عانا «مەرسەدەس 230» ماركالى اۆتوكولىك باعاسى 1-4 مىڭ دوللارلىق ايىرمامەن ساۋداعا تۇسۋدە»، – دەيدى ول. – الماتى ماڭىنداعى ەسىك قالاسىندا تۇرامىز. بالامنىڭ جۇمىسقا قاتىناۋى قيىن بولعاندىقتان، ٴوزى اقشا جيناپ،  3 مىڭنىڭ توڭىرەگىندە ٴبىر ٴجىبى ٴتۇزۋ كولىك الساق دەپ كەلىپ ەدىك. بۇگىن ٴوزىمىز ويلاپ كەلگەن باعاعا دەنى دۇرىس جەڭىل كولىك تابا الماي، ۇيگە قايتىپ بارامىز. قولداعى  بار اقشامىز وسى. «ارزاننىڭ جىلىگى تاتىماس» دەپ بەكەر ايتپاعان. ٴتىپتى بار اقشامىزعا العاننىڭ وزىندە بۇل باعاداعى كولىكتەردىڭ تەحنيكالىق اقاۋى شاش ەتەكتەن. بۇكىل تاپقان-تايانعانىڭ قوسىمشا بولشەكتەرىن ساتىپ الۋعا، جوندەۋگە كەتەدى. قىمباتشىلىق قايدا كەتىپ بارادى؟..»، – دەيدى ۇنجىرعاسى تۇسكەن اسىلبەك  ايتۋار. ونىسى ورىنسىز دا ەمەس. «كولەسا»  گازەتىنىڭ وتكەن  جىلعى ساندارىندا   1992 جىلعى «mitsubishi galant» اۆتوكولىگى ورتاشا ەسەپپەن 2،5 مىڭ اقش دوللارىنا ساتىلاتىندىعى جازىلسا، تۋرا سونداي اۆتوكولىك وسى گازەتتىڭ سوڭعى ساندارىندا  3 مىڭ مەن 4،5 اقش دوللارىنا باعالانىپتى. ايىرماسى – 1000-1500 دوللار. اۆتوكولىك بازارىنا  كولىگىن ساتۋعا شىعارعان جانسەرىك مامان «toyota mark ii» (1993 جىلعى) كولىگىن  بەس جارىم مىڭ دوللارعا باعالاپ وتىر. «مەن كولىگىمدى بۇدان ارزان باعاعا بەرە المايمىن. ودان كەيىن  ٴجونى ٴتۇزۋ كولىككە قول جەتكىزۋىم قيىن بولادى»، − دەيدى ول. ونىڭ ايتىپ وتىرعانى شىندىققا جاناسادى. سەبەبى، بۇدان ارزان باعاعا ول تەحنيكالىق اقاۋسىز  شەتەل  كولىگىن يەمدەنۋى ەكىتالاي. ال قاراپايىم حالىق اراسىندا «بيىلعى جىلدىڭ شىلدەسىنە دەيىن كولىك الىپ ۇلگەرۋ كەرەك» دەيتىندەر دە جوق ەمەس. كولىك ساتۋشىسى ايدوس امان ۇلىمەن  اڭگىمەلەسكەنىمىزدە، ول: «باعانىڭ بۇگىنگى قىمباتتاۋى  ەشتەڭە ەمەس، قىمباتتاۋدىڭ «كوكەسىن» شىلدەدە، جەڭىلدەتىلگەن باج سالىعىنىڭ مەرزىمى اياقتالىپ، «ەۋرو-3» ستاندارتى كۇشىنە ەنگەندە كورەتىنىمىزدى ايتىپ، كوڭىلىمىزدى ودان سايىن ٴتۇسىردى. «قولىمدا ٴقازىر 7 مىڭ دوللار بار. بۇيىرسا، 94-95 جىلعى «toyota» كولىگىن قاراستىرىپ ٴجۇرمىن. قالاي دا بۇگىن ساتىپ الۋىم كەرەك. ايتپەسە، كەش قالامىن»، – دەيدى ول اپتىعا. كوپتىڭ اراسىنان كولىك باعاسىنىڭ وسىنشاما قىمباتتاۋىنىڭ سىرىن بىلە الماي، تاڭ-تاماشا بولىپ جۇرگەندەر دە كەزدەستى. اناربەك ٴبايجۇنىسوۆ ەسىمدى ساتىپ الۋشىدان: «كولىك باعاسىنىڭ قىمباتتاۋ سىرى نەدە؟» دەپ سۇراعانىمىزدا: «سونى ٴوزىم دە بىلمەي دال بوپ ٴجۇرمىن. تەلەديداردان ينفلياسيا دەگەندى كوپ ايتادى عوي. سودان شىعار. ٴبىز قايدان بىلەيىك؟ ونى باسشىلاردان سۇراڭدار»، – دەگەن «ۇسىنىس» تاستادى.  7 ايدا 50 مىڭ ماشينە كەلدى ۇلتتىق بانك ساراپشىلارىنىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، وتكەن جىلدىڭ سوڭعى جەتى ايىنىڭ ىشىندە ەلگە 50  مىڭنان استام كولىك اكەلىنگەن. بۇل كورسەتكىش وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا، ٴتورت جارىم ەسەگە از. اقش-تان اكەلىنگەن اۆتوكولىكتەردىڭ سانى − 2،8 ەسەگە، وڭتۇستىك كورەيادان كەلگەن كولىكتەر − 1،9 ەسەگە، ۇلىبريتانيادان جەتكىزىلگەندەرى − 1،7  ەسەگە كەمىگەن. ەسەسىنە، ولاردىڭ باعاسى  7 پايىزعا قىمباتتادى. ال جاپونيادان اكەلىنەتىن جەڭىل اۆتوكولىكتەردىڭ سانى وتكەن جىلدىڭ قاڭتار-شىلدە ايلارىنا قاراعاندا، 3،2 ەسەگە ازايعان. الايدا، ەلىمىزدىڭ اۆتويمپورتىنداعى ۇلەسى  31-42 پايىزعا وسكەن. ونداي كولىكتەردىڭ ورتاشا قۇنى – 10-19،4 اقش دوللارىنا دەيىن  قىمباتتاعان. رەسەيدەن كەلگەن كولىكتەر لەگى دە 16،3 پايىزعا ازايعان. دەگەنمەن، ولاردىڭ باعاسى مەن كەدەندىك باج سالىعى  25،3 پايىزعا (6،3-9،5 اقش دوللارى) ارتقان. دەلدالدار دامەسىز ساراپشىلار مەن اۆتونارىقتى زەرتتەۋشىلەردىڭ «سۇر» ديلەرلەر جايلى جازعان بولجامى بىرتە-بىرتە شىندىققا اينالا باستاعانداي. ۇستالعان شەتەل كولىكتەرىن ەلگە اكەلىپ، ونى قايتا ساۋداعا سالاتىن رەسمي تىركەلمەگەن ديلەرلەردىڭ ىستەرى وڭعا باسپادى. كەدەندىك باج سالىعى  تۋرالى قاۋلى قابىلدانعان كۇننەن باستاپ-اق، ولاردىڭ زارە-قۇتى قاشا باستاعان-تىن. بۇرىندارى  ديلەرلەر شەتەلدەن جەتكىزىلەتىن كولىكتەردى كەدەننەن وتكىزەردە «جەكە باسىما پايدالانامىن» دەگەن قۇجات تولتىرىپ، ەلگە كەلگەننەن سوڭ، بۇل كولىكتەردى ٴبىر جارىم-ەكى ەسەگە قىمباتقا وتكىزەتىن. پايداسى كول-كوسىر بولعان مۇنداي  كاسىپپەن بۇگىنگى كۇنى شۇعىلدانۋدىڭ   ەش ٴمانى جوق. كەدەندىك باج سالىعىنا كەتكەن تولەمدەر ٴوزىن-وزى اقتامايتىندىقتان، «سۇر» ديلەرلەردىڭ سانى كۇننەن-كۇنگە كەمي تۇسۋدە. جەكە كاسىپكەرلىكتىڭ وسىنداي رەسمي تىركەلمەگەن تۇرىمەن اينالىسقان اندرەي ستراحوۆ: «ٴبىز اعام ەكەۋىمىز  گەرمانيادان جەڭىل اۆتوكولىكتەر اكەلىپ ساتۋمەن جەتى جىل اينالىستىق. تاپقان تابىسىمىز ٴبىزدى قاناعاتتاندىراتىن. ٴبىراق كەدەندىك وداق قۇرىلىپ، كەدەندىك باج سالىعىنىڭ باعاسى وسكەننەن سوڭ، ٴبىز ٴوز جۇمىسىمىزدى توقتاتۋعا ٴماجبۇر بولدىق. بۇدان بىلاي جەكە تۇلعالارعا ەكى-ۇش كولىكتەن عانا اكەلۋگە رۇقسات بەرەتىن بولدى. بۇعان قوسا،  ٴوز باعاسىنان قىمبات باعاعا وتكىزە المايتىن ەدىك. بۇرىنعى كاسىبىمىزبەن اينالىسۋ ٴۇشىن ٴتيىستى ورگاندارعا جەكە كاسىپكەر نەمەسە زاڭدى تۇلعا رەتىندە تىركەلۋىمىز قاجەت. ال وعان قىرۋار قارجى مەن ۋاقىت كەرەك. ٴبىز سياقتى اۆتوكولىك تاسىمالداۋمەن اينالىساتىندار ەل ىشىندە مىڭداپ سانالادى. دەمەك، ولاردىڭ بارلىعى تاۋىپ وتىرعان نانىنان ايىرىلۋدا»، – دەيدى. وتباسىن وسى كاسىپپەن اسىراپ وتىرعان اندرەي مەن ونىڭ اعاسى بۇل جاعدايعا نارازى ەكەندەرىن جاسىرا المادى.  رەس­مي كاسىپكەر رەتىندە تىركەلمەگەن كولىك تاسىمالداۋ­شىلار كۇننەن-كۇنگە ازايىپ جاتقانىمەن، ولاردىڭ ورنىنا زاڭدى تۇلعا رەتىندە تىركەلگەن كاسىپكەرلەر كەلۋدە. رەسمي ديلەر ەرجان ٴاشىموۆ: «ٴبىز ٴۇشىن مەملەكەت تاراپىنان ەشقانداي قىسىم جوق. كەرىسىنشە، كەدەندىك باج سالىعى بويىنشا قاراستىرىلعان ٴبىرقاتار جەڭىلدىكتەردىڭ ارقاسىندا ٴىسىمىز ورگە باسۋدا. ٴبىز اقش-تان ەلگە كولىك تاسىمالداۋمەن اينالىسامىز. تابىسىمىز دا جامان ەمەس»، – دەيدى. ەلىمىزدىڭ اۆتونارىعىن دامىتۋعا ايتارلىقتاي ۇلەس قوسىپ وتىرعان رەسمي ديلەرلەردىڭ جاعدايى مۇلدەم باسقاشا. «استانا موتورس» كومپانياسىنىڭ ماركەتينگ ٴبولىمىنىڭ باس مەنەدجەرى راۋان باكەنوۆ: «ٴبىزدىڭ ورتالىقتاعى كولىكتەر وتكەن جىلدىڭ  قىركۇيەك ايىندا قىمباتتادى. ونىڭ ٴوزى 400-500 اقش دوللارىنا عانا ٴوستى. بۇل − ەۋرونىڭ تۇراقسىزدىعىنان تۋىنداعان جايت.  الايدا، باعانىڭ ٴوسۋى كەدەندىك باج سالىعىمەن ەش بايلانىستى ەمەس. الداعى جىلى باعالار تۇراقتالادى.  قانداي دا ٴبىر كۇرت وزگەرىستەردى  كۇتىپ وتىرعانىمىز»،  − دەپ كەدەندىك وداق اياسىندا  ورىن العان وزگەرىستەردىڭ كومپانياعا ەش اۋىرتپالىق اكەلمەگەنىن ايتادى. «ەۋرو-3» شىلدەگە شەگەرىلدى كەيبىر ساراپشىلار قالاي بولعاندا دا،  «اۆتوكولىك باعاسى وسى جىلدىڭ شىلدە ايىنان باستاپ 10-15 پايىزعا قايتا قىمباتتاي تۇسەدى» دەگەن بولجام جاساپ جاتىر. بىرىنشىدەن، بىرنەشە جىل قولدانىستا بولعان اۆتوكولىكتى شەتەلدەن تىكەلەي تاسىمالداۋشى جەكە تۇلعالارعا بەرىلگەن  باج سالىعىنداعى جەڭىلدىكتەر شىلدەنىڭ بىرىنە دەيىن عانا جالعاساتىن بولسا، ەكىنشىدەن، حالىقارالىق تەحنيكالىق جانە ەكولوگيالىق «ەۋرو-3» ستاندارتى بۇل جەڭىلدىكتەر  اياقتالعان كۇننەن باستاپ كۇشىنە ەنبەكشى. نەگىزىنەن، «ەۋرو-3» ستاندارتىن قولدانىسقا ەنگىزۋ قاڭتار ايىنىڭ باسىنا جوسپارلانعان ەدى. بۇل جايت اۆتوكولىكتى تىكەلەي شەتەلدەن  اكەلەتىندەر اراسىندا تۇسىنىسپەۋشىلىك تۋعىزعان ەدى. ويتكەنى، كەدەندىك جەڭىلدەتىلگەن باج سالىعى بويىنشا اكەلۋگە رۇقسات ەتىلگەن كەيبىر اۆتوكولىكتەر «ەۋرو-3» ستاندارتىنا ساي كەلمەيدى. ماسەلەن، قولدانىستاعى مەرزىمى بەس جىلدان «جوعارى» «تويوتا»  اۆتوكولىگىنە جەڭىلدىك قاراستىرىلعانىمەن،  «ەۋرو-3» ستاندارتى بويىنشا ونى ەل شەكاراسىنا ەنگىزۋگە رۇقسات جوق. دەسەك تە، ۇكىمەت ٴۇشىنشى ەكولوگيالىق كەزەڭدى ەنگىزۋدى وسى جىلعى شىلدە ايىنىڭ بىرىنە اۋىستىرۋ ارقىلى ماسەلەنىڭ وڭتايلى شەشىمىن تاپتى. ەندى رەسەي مەن بەلارۋستەن اكەلىنەتىن اۆتوكولىكتەر قولدانىستاعى مەرزىمى ٴۇش جىلدان اسپاعان جاعدايدا عانا ەل شەكاراسىنا وتكىزۋگە رۇقسات ەتىلەدى. ال ۋكراينا مەن وزبەكستاننان جەتكىزىلگەن اۆتوكولىكتەر 2010 جىلدان بەرى شىعارىلعان بولۋى ٴتيىس. وزگە ەلدەردەن كەلەتىن  اۆتوكولىكتەرگە رۇقسات ەتىلەتىن مەرزىم «ەۋرو-2» ستاندارتى بويىنشا بەلگىلەنگەن ۋاقىتتان ٴبىر جىل جوعارىلاي تۇسەدى. ماسەلەن، اقش-تىڭ 2001 جىلدان بەرگى، ەۋرووداققا ەنەتىن ەلدەردىڭ جانار-جاعارمايمەن جۇرەتىن 2001 جىلدان بەرگى،  ديزەلمەن جۇرەتىن 2002 جىلدان بەرگى، كورەي ەلىنىڭ 2003 جىلدان بەرگى، كانادانىڭ 2004، جاپونيانىڭ 2005، قىتايدىڭ 2008 جىلدان كەيىن شىققان كولىكتەرى عانا ەل اۋماعىنا ەنگىزۋگە رۇقسات ەتىلەدى. «ەۋرو-3» ەكولوگيالىق ستاندارتىنىڭ قولدانىستاعى «ەۋرو-2»-دەن ايىرماشىلىعى ۋلى گازداردىڭ 30-40 پايىزعا كەمي ٴتۇسۋى. ال 2014 جىلى «ەۋرو-4» ستاندارتى كۇشىنە ەنۋى ٴتيىس. ول كەزەڭگە قويىلاتىن تالاپتار الدىڭعىلارىنا قاراعاندا، كۇشەيە تۇسپەك. ەۋروپا ەلدەرى بۇگىنگى تاڭدا، «ەۋرو-5» ستاندارتىنا ٴوتۋدى كوزدەپ وتىرعانىن، ال كورشىلەس رەسەيدىڭ قازىردەن باستاپ نارىققا «ەۋرو-5» تالاپتارىنا ساي ونىمدەر شىعارا باستاعانىن ەسكەرسەك، ەلىمىزدىڭ ٴبىرشاما ارتتا كەلە جاتقانىن باعامداۋعا بولادى. دەسەك تە، «ەۋرو-2» ستاندارتىن ەنگىزگەندە  ايتارلىقتاي ناتيجەگە قول جەتكىزدىك دەپ اۋىز تولتىرىپ ايتا الماسىمىز تاعى بار. ولاي دەيتىنىمىز، مامانداردىڭ ايتۋى بويىنشا، الماتى جىلۋ ەلەكتر ستانسالارى مەن جەكە سەكتورلاردان بولىنەتىن تۇتىننەن ەمەس، اۆتوكولىكتەن شىعاتىن تۇتىننەن مولىراق زيان شەگىپ وتىر ەكەن. اتموسفەرانى لاستايتىن ۋلى قالدىقتىڭ 80 پايىزى كولىكتەن شىعاتىن ٴتۇتىننىڭ ەنشىسىندە، ياعني پايدالانىلعان گازدان بولىنەتىن حيميالىق قوسىلىستار بۇرناعى جىلدارمەن سالىستىرعاندا، ارتا تۇسكەن. دەمەك، «ەۋرو-3»ٴ-تى كەشەۋىلدەتە بەرۋگە دە بولمايدى. الايدا... كەسە-كولدەنەڭ شىعا كەلەتىن ماسەلە جوق دەپ تاعى  ايتا المايمىز. مۇنداعى تۋىندايتىن باستى ماسەلە – مۇناي ساپاسىنا كەلىپ تىرەلەتىنى انىق. ەلىمىزدە «ەۋرو-3» ستاندارتىنا سايكەس كەلەتىن مۇناي ونىمدەرى ٴالى وندىرىلە قويعان جوق. جاڭا ستاندارتتىڭ قولدانىسقا ەنىپ كەتۋىنە بىردەن-بىر كەدەرگى بولعان دا، وسى ماسەلە ەدى. بۇگىندە ساپاسى جوعارى سانالاتىن پاۆلودار مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى «ەۋرو-2» ستاندارتىنىڭ تالاپتارىنا ساي مۇناي وندىرۋدە. ونى ەكولوگيالىق ستاندارتتىڭ كەلەسى ساتىسىنىڭ تالاپتارىنا جاۋاپ بەرە الاتىنداي ەتىپ قايتا جاراقتاندىرۋعا ميلليارد دوللار كولەمىندە قارجى قاجەت بولسا، اتىراۋ مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىن جاراقتاندىرۋعا 2 ميلليارد دوللار سالىنۋى ٴتيىس. ماماندار جاڭا ستاندارت كۇشىنە ەنگەننەن كەيىن دە، بىلتىرعى باعا شارىقتاۋى زاڭدى جالعاسىن تابادى دەگەن بولجامدار جاساۋدا. بۇل قىمباتشىلىق قالتالىلاردى اينالىپ ٴوتىپ، قاراپايىم حالىقتى قىسپاققا الا تۇسەتىنى تاعى جاسىرىن ەمەس. اۆتور: بەتتى دايىنداعاندار: ايدا بەكجانقىزى، ايتولقىن ادىربايقىزى    http://www.jasqazaq.kz/index.php؟option=com_content&view=article&id=1315:2011-02-11-06-46-00&catid=39:2008-12-28-10-23-51&itemid=58

ٴبىزدىڭ telegram-پاراقشامىزدا قازاقستاننىڭ ماڭىزدى جاڭالىقتارى. جازىلىڭىزدار!