قىمباتشىلىق قاشانعا دەيىن سوزىلادى؟

ەكىنشىدەن، مۇنى كەيبىر جە­كەلەگەن عالىمدار الداعى ۇلكەن داع­دارىستىڭ باستاماسى رەتىندە تۇسىندىرۋدە. ياعني ولار بۇعان دەيىن بولجاعان 2012 جىلى بولۋى مۇمكىن بۇكىلالەمدىك داعدارىس وسىلايشا «اقىرىنداپ» ومىرىمىزگە ەنىپ جا­تىر دەگەندى ايتادى. سوڭعى كەزدەرى سولتۇستىك افريكا ەلدەرى مەن تاياۋ شىعىستا ورىن العان جانە ٴالى كۇنگە تىنىشتالماي تۇرعان بيلىك پەن بۇقارانىڭ قارسى تۇرۋشى­لىقتارىن سول ۇلكەن داعدارىستىڭ العاشقى قۇيىنى دەگەن ٴسوز دە اي­تىلا باستادى. باس-اياعى ەكى ساۋدا كۇنى ىشىندە باقانداي 25 دوللارعا قىمباتتاپ، باررەلى 119 دوللارعا ساتىلا باستاعان مۇناي باعاسىنىڭ ٴوسىمى سول بۇكىلالەمدىك داعدارىستىڭ قوزدىرۋشى ۆيرۋسى دەگەن پىكىر دە ەستىلىپ قالدى. ٴبىر نازار اۋدارارلىق تۇس - مۇناي ەكسپورتىندا دۇنيە­جۇزى بويىنشا ەڭ ىقپالدىلار سانالاتىن وپەك كارتەلى مەن ساۋد ارابياسىنىڭ لاۋازىمدى تۇلعالارى ەۋروپاعا قانشا مۇناي قاجەت بولسا، سونشاسىن تاۋىپ بەرەمىز دەگەن سوڭ-اق مۇناي باعاسى 8 دوللارعا ارزانداپ، ٴقازىر ول 111 دوللار توڭىرەگىندە تەربەتىلىپ قالدى. كەيىنگى ساۋدا كۇندەرىندە نە تۇسكەن، نە وسكەن جوق. ال اراب مەملەكەتتەرىندەگى دۇربەلەڭ باس­تالعانعا دەيىن بۇل كورسەتكىش 101 دوللاردىڭ دەڭگەيىنە 2 ايداي تۇراقتاعان بولاتىن. ۇشىنشىدەن، الەمدىك تاۋار بير­جالارىنداعى التىن باعاسى بىردەن كوتەرىلىپ، ۋنسياسى 1425 دوللارعا جەتتى دە، جوعارىدا ايتىلعان مۇنايدىڭ جەتكىلىكتىلىگى جونىندەگى مالىمدەمەلەردەن كەيىن بۇل باعا دا 1414 دوللار دەڭگەيىنە ٴتۇسىپ، تەر­بەتىلۋ جاعدايىنا كوشتى. كەيىنگى ساۋدالاردىڭ بىرىندە ازداعان سەنت­تەي تۇسسە، كەلەسىسىندە سول جوعالت­قانىن قايتارىپ الدى. ٴبىراق تا جىل باسىنان بەرى ۇستاپ تۇرعان 1385 دوللارلىق مولشەردەن اجەپ­تاۋىر وسكەنى ايقىن. تورتىنشىدەن، قور بيرجالارىن­داعى ايقىنداۋشى يندەكس-ينديكاتورلار جىل باسىندا 2009 جىلدىڭ سوڭىنداعى دەڭگەيىنە جەتكەن بولاتىن. ماسەلەن، دوۋ دجونس 12 مىڭ پۋنكتىك، نيككەي 10 مىڭ پۋنكتتىك دەڭگەيدە «تەربە­لىسكە» تۇسكەن. مىنە، وسى تەربەلىس بۇگىنگە دەيىن ساقتالۋدا. وسى ايتىلعانداردان كەيىن تاعى ٴبىر دايەكتى ەسكە سالا كەتكىمىز كەلەدى، ول - جاپونيا سەكىلدى مەملەكەتتىڭ الەمدەگى ەكىنشى الىپ اتاۋىنان ايىرىلعاندىعى. بۇل ورىنعا قى­تاي شىقتى. ال جاپونياداعى ەڭ تانىمال تويوتو كومپانياسى سا­تى­لىمنان تاعى دا 2 ميلليون اۆتو­كولىكتى قايتارىپ الاتىنىن ما­لىم­دەدى. وسىنى قوسا ەسەپتەگەندە بۇل كومپانيا ساتىلىمنان 2007 جىل­دىڭ تامىزىنان بەرى 19 ميل­ليون­نىڭ سىرتىندا اۆتوكولىك قاي­تارىپ العان ەكەن. اۆتوكولىك­تەرىن قايتارىپ الۋشىلار قاتارى كوبەيە تۇسۋدە. بۇل تىزىمگە امە­ريكالىق الپاۋىتتار دا ەندى. مىنەكي، الەمدەگى بۇگىنگى احۋال وسىنداي. بۇل بۇكىلالەمدىك داع­دارىستىڭ باستالعانىن بىلدىرە مە، جوق پا، مىنە، ماقالامىزدا وسى ما­سەلەنى ٴسوز ەتپەكپىز. 1. ٴيا، داعدارىستىڭ حابارشىسى كەلدى ٴبىزدىڭ وزىندىك زەرتتەۋلەرىمىزگە قاراعاندا، بۇكىلالەمدىك جاڭا داع­دارىستىڭ حابارشىسى كەلدى. كوڭىل اۋدارارلىق تۇس سول - بۇل جاڭا داعدارىس ەسكى داعدارىس ٴالى دە ەستى جيناتپاي تۇرعان شاقتا ەسىك قاقتى. دەمەك، قازىرگى جاعدايدى جاڭا داعدارىستىڭ حابارشىسى، ارالىق داعدارىس دەۋگە بولاتىن سىڭايلى. بۇل پىكىردى الەمنىڭ كوپتەگەن عا­لىم­دارى ايتا باستادى. ال ٴبىز بول­ساق، بۇل 2007 جىلدىڭ تامىزىندا باستالعان داعدارىستىڭ شيەلەنىسە ٴتۇسۋى دەيمىز. بۇل تۋرالى «ايقىن» گا­زەتىندە بۇعان دەيىن دە جازعان­دىقتان، ەكى عىلىمي پىكىر ارا­سىن­داعى ايىرماشىلىقتى ساراپتاپ جات­پايمىز. سوندىقتان دا قازىرگى جاع­دايدى الداعى شيەلەنىستى جاعدايدىڭ حابارشىسى دەۋمەن شەكتەلەمىز. «بۇل كەزدە نە بولا­دى؟»، ەندى سوعان توقتالايىق. ا) ازىق-تۇلىك قىمباتتايدى جانە ونىڭ باعاسى بۇدان-بىلاي تۇسپەيدى; ٴا) دارى-دارمەك قىمباتتايدى; ب) سينتەتيكالىق ەمەس كيىم-كەشەك باعاسى وسەدى; ۆ) ساقتاندىرۋ كومپانيا­لارىنىڭ قۇندى قاعازدارىنىڭ باعاسى تۇسەدى; گ) بانك كاپيتالدارىنىڭ ٴوسىمى ازايادى; د) جىلجىمايتىن مۇلىك باعاسى تۇسەدى; ە) يپوتەكالىق نەسيە جۇيەسى تاۋەكەلدىڭ ۇلعايۋىنا بايلانىس­تى ىركىلىسكە ۇشىرايدى. مىنەكي، ٴدال قازىرگى كەزەڭدە وسى ايتىلعاندار بىرىنەن سوڭ ٴبىرى كوپتەگەن مەملەكەتتەردىڭ ومىرىنە ەنە باستايدى. بۇل كەزەڭدەگى «از­عان­تاي» داعدارىستىڭ ۇلكەن داعدا­رىس­تان ايىرماشىلىعى سول - شي­كىزاتتىق ايماقتار ٴۇشىن بۇل اسا پاي­دالى بولادى. ويتكەنى: ا) مۇناي مەن گاز باعاسى ازداپ بول­سا دا وسە بەرەدى. ماسەلەن، مۇ­ناي باعاسى باررەلىنە 120 دول­لار­لىق دەڭگەيگە بيىلعى جىلدىڭ ور­تاسىنان اسا جەتىپ قالۋى ابدەن مۇمكىن. ٴا) وندىرىستىك مەتالدار باعاسى دا قىمباتتاي بەرەدى. بۇل تۋرالى «بيىلعى باعا ٴوسىمى 25-35 پايىز مولشەرىندە بولۋى مۇمكىن» دەگەن حا­لىق­ارالىق ساراپشى ينستي­تۋت­تاردىڭ بولجامى اقيقاتقا اينا­لاتىنداي. ب) تاسىمال باعاسى ارتادى. ۆ) التىن باعاسى جىل اياعىنا دەيىن 1650 دوللار كولەمىنە جەتۋى مۇمكىن. گ) حالىقارالىق ۆاليۋتا 15-20 پا­يىزعا، سونداي-اق ۇلتتىق جانە ايماقتىق ۆاليۋتالار 10-15 پايىزعا ارزاندايدى. وسى ايتىلعانداردىڭ ٴبارى دە شيكىزات ەكسپورتتاۋشى ەل­دەر ٴۇشىن پايدالى بولعانىمەن دا­مىعان وزىق تەحنولوگيالى ٴون­دىرىسى بار ەلدەر ٴۇشىن اسا قاتەرلى. وي­ت­كەنى ولارداعى تاۋارلى ٴوندىرىس شي­كىزات باعاسىنىڭ قىمباتتاۋىنا بايلانىستى وزىندىك قۇن جاعىنان ۇتىلادى دا، رەسەسسياعا ورىن بە­رەدى. سوندىقتان دا ونى جاڭا جانە الاپات داعدارىستىڭ باستاۋى نە­مەسە حابارشىسى دەپ قابىلداعان ٴجون. 2. داعدارىستىڭ حابارشىسى نەلىكتەن تابيعي زاڭدىلىق؟ كەيبىرەۋلەر ٴقازىردىڭ وزىندە شيەلەنىسە تۇسكەن داعدارىستى جاعدايدى دەلدالداردىڭ ارەكەتى (سپەكۋلياتيۆنىي پروسەسس) دەپ ٴجۇر. بۇل - ەڭ كەمى ورعا جىعاتىن ادا­سۋ­شىلىق. ويتكەنى قازىرگى بول­مى­سىمىز - وتكەندە جىبەرىلگەن قاتە­لىكتەرىمىزدىڭ كەرمەك جەمىسى. ما­سەلەن، داعدارىسپەن كۇرەس شارا­لارى دەگەن جەلەۋمەن اقش 2007 جىلدىڭ تامىزىنان بەرى ەشقانداي بيۋدجەت كىرىسىمەن قامتاماسىز ەتىلمەگەن 21 تريلليون دوللاردان استام قارجىنى اينالىمعا شى­عار­دى. جالپى العاندا الەم مەم­لە­كەتتەرىنىڭ كوپشىلىگى وسىنداي ورعا جىعاتىن جالعان جولمەن ٴجۇردى. ايتالىق، ٴبىزدىڭ قازاقستاندا 2009 جىلدان تەڭگە 25 پايىزعا دەۆالۆاسيالاندى. ٴقازىر مار­چەنكو مىرزا «ۇلتتىق قورلارداعى قا­زىنامىز سودان بەرى 43 ميلليارد دوللاردان 64 ميلليارد دوللارعا دەيىن ٴوستى» دەگەندى ايتىپ، ماقتان­عىسى كەلەدى. ەندى وسىنىڭ تەڭ جارتىسى ەكسپورتتىق تاۋارلا­رى­مىز تۇسىرگەن ۆاليۋتالىق كىرىستىڭ بەرگەنى دەپ قاراستىرار بولساق، قالعانى ۇلتتىق بانكتىڭ تەڭگەنى تىزگىندەۋ ٴۇشىن وتاندىق قارجى رىنوگىنان ساتىپ الىنعاندار. بار بولعانى وسى ۋاقىت ىشىندە 10 ميلليارد دوللار عانا ساتىپ الىن­دى دەپ العاننىڭ وزىندە اينالىمعا ٴبىز­دىڭ ەل بيۋدجەتىنىڭ كىرىسىمەن قام­تاماسىز ەتىلمەگەن 1 500 000 000 000 تەڭگە شىعىپ كەتكەن ەكەن. مى­نەكي، وسىناۋ 1 تريلليون 500 ميلليارد تەڭگە ٴبىزدىڭ ىشكى نا­رى­عىمىزدا قازىرگى قىمباتشىلىقتى تۋدىرعان ناعىز ۆيرۋس بولىپ تۇر. بۇل قارجى يگەرىلىپ، تاۋارلى ونىم­گە اينالۋى كەرەك. ٴبىراق ولاي جا­ساي المادىق. دەمەك، نومينالدى ٴوسىم، ياعني ينفلياسيالىق باعا ومىر­­گە كەلەدى. بۇل - نارىقتىڭ زا­ڭى. ورتالىق نەمەسە ۇلتتىق بانك­تەرىندە ٴبىلىمدى مەنەدجمەنتى بار ەلدەر قولىنا تۇسكەن ۆاليۋتانى التىن-كۇمىس سەكىلدى باعالى مەتال­دارعا اينالدىرىپ ۇلگەرگەن. سول ارقىلى ينفلياسيا وسكەنىمەن، مەم­لەكەتتىك قازىنا ورتايمايدى. ياعني التىن باعاسىنىڭ ٴوسىمى ار­قىلى الىنعان ۇستەمە قايتادان «جۇمىسقا كىرىسىپ»، ينفلياسيادان زارداپ شەككەندەردى قولداۋعا جۇم­سالادى. ال بىزدە ۇلتتىق قور­لا­رى­مىزداعى ۆاليۋتالارىمىزدىڭ ٴوزى كۇن ساناپ قۇنسىزدانىپ جاتىر. ەگەر ٴدال وسى جەردە بەتبۇرىستى ٴبىر شارا قولدانباساق، وندا الداعى الاپات داعدارىستان شەگەتىن زاردابىمىز مولايا تۇسپەك. مىنەكي، ٴبىز اقش جانە ٴوز ەلى­مىزدەگى باسى ارتىق ۆاليۋتا­لار­دىڭ اينالىمدا ٴجۇرۋى الاپات داعدارىس حابارشىسىن ٴومىرىمىزدىڭ اقي­قاتىنا اينالدىرعان ۆيرۋس ەكەنىن دالەلدەدىك قوي دەپ ويلاي­مىن. ٴدال وسىنداي جاعداي الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە ورىن الىپ تۇر. سون­دىقتان دا داعدارىس حابارشىسى دەلدالداردىڭ ارەكەتى ەمەس، تابيعي زاڭدىلىق. وعان وتكىنشى دۇنيەدەي نەمقۇرايلى قاراۋعا بولمايدى. 3. الاپات داعدارىس كوپ كۇتتىرمەيدى تاياۋدا وتكەن ۇكىمەت ما­جى­لى­سىندە پرەمەر-مينيستر كارىم ٴما­سىموۆ الداعى بولۋى مۇمكىن داع­دارىسقا دايىن بولۋىمىز كە­رەك دەگەندى ايتتى. ۇكىمەتىمىز وعان دايىن بولا ما، بولماي ما، ونى ۋاقىت كورسەتەر، ال ٴبىز بولساق، الا­پات داعدارىستىڭ ەندى كوپ كۇت­تىر­مەيتىنىن قۇزىرلى ورىندار مەن لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ ەستەرىنە سالا كەتكىمىز كەلەدى. نەلىكتەن ول كوپ كۇتتىرمەيدى، ەندى سوعان توق­تالايىق. ٴبىزدىڭ بولجامىمىزشا، 2012 جىلدىڭ اياعى، ٴارى كەتسە 2013 جىلدىڭ ورتا شەنىندە بۇگىنگى داع­دارىس شيەلەنىسە تۇسەدى نەمەسە جاڭا الاپات داعدارىس قۇيىنى سوعادى. سەبەبى: 1) وندىرىستىك مەتالدار باعاسى ٴقازىردىڭ وزىندە 2007 جىلدىڭ تامىزىنا دەيىنگى دەڭگەيدەن اسىپ كەتكەن. 2) مۇناي باعاسى بيىلعى جىلدى 120 دوللارلىق كورسەتكىشپەن اياق­تايتىن بولسا، وندا 2012 جىلى مىن­دەتتى تۇردە ول 140 دوللاردان اسىپ جىعىلادى. ال دۇنيەجۇزىلىك داڭ­قى بار عالىمدار مۇناي باعا­سىنىڭ 120 دوللاردان اسۋىن «قا­تەرلى دەڭگەي» سانايدى. 2007 جىل­دىڭ تامىزىندا مۇناي باررەلى 142 دوللاردان باعالانعان. 3)وسى ۋاقىت ىشىندە تاسىمال جانە ساقتاندىرۋ باعالارى وسەدى. 4)التىن باعاسى ۋنسياسىنا شا­مامەن 3000 دوللارلىق دەڭگەيدى كورسەتەدى. 5)اقىر اياعىندا، بۇل حالىق­ارا­لىق ۆاليۋتانىڭ 20 جىل ىشىندە ون ەسەگە قۇنسىزدانعانى بولىپ شى­عادى. حالىقارالىق ۆاليۋتانىڭ قۇن­سىزدانۋى دۇنيەجۇزىندەگى ۇلت­تىق نەمەسە ايماقتىق ۆاليۋ­تا­لاردىڭ قۇنسىزدانۋىن وزىمەن بىر­گە ەرتە جۇرەدى. ال بۇل - ۆاليۋ­تا­لاردىڭ ٴجاي قاعازعا اينالۋى دەگەن ٴسوز. قاعازعا اينالعان ۆاليۋتالار الەم­دىك قور بيرجالارىنداعى اك­سيالار مەن وبليگاسيالاردىڭ قۇنىن تۇسىرەدى. بۇل بانكتەردىڭ وتەم قابىلەتىن ازايتاتىن بىردەن-بىر دەرت. دەمەك، الاپات داعدارىس جىلجىمايتىن مۇلىكتىڭ مۇلدە قۇن­سىزدانۋىن ومىرگە اكەلىپ، الەم­دە جالعىز-اق باعالى التىن مەن الماس بولىپ قالادى. مۇنىڭ ٴوزى الەمدىك ەكونوميكانىڭ جاڭاشا قۇرىلىمدانۋىنا، ٴوندىرىس كاپيتا­لىنىڭ ورىن الماستىرۋىنا جول اشار ىسپەتتى بولادى. باتىس-شى­عىس­تىڭ دامىعان ەلدەرى الەۋمەت­تىك شيەلەنىستى جاعدايدى باستان كە­شىپ جاتقاندا، دامۋعا بەت بۇرعان جانە جۇمىسشى كۇشى ارزان وندىرىستىك مينەرالدار مەن مەتالدارعا باي، ەنەرگيا كوزى جەتكىلىكتى قازاقستان سەكىلدى ەلدەر دامۋ قارقىنىن جە­دەلدەتە تۇسەدى. ويتكەنى بايلار بايلىعىن جوعالتپاۋ ٴۇشىن دە جاڭا جايلى قونىس ىزدەۋگە ٴماجبۇر بو­لادى. مىنەكي، 2010-2020 يندۋس­تريا­لىق-يننوۆاسيالىق دامۋ باعدارلاماسىنا ينۆەستيسيا قۇيۋعا ىنتالىلار قاتارى سوندا ۇلعايادى. ال وعان دەيىن ۇكىمەت پەن ۇلتتىق بانك تەڭگەنىڭ نىعايۋىنا جول اشىپ، وتانداستاردىڭ ساتىپ الۋ قابىلەتىن وسىرۋگە كوڭىل بولگەنى ٴجون. اسىرەسە، تۇرعىن ٴۇي قۇرىلى­سىنىڭ باعاسىنا ەرەكشە باقىلاۋ ورناتپاسا بولمايدى. يپوتەكادان بايۋدى كوزدەيتىندەرگە «ۇرىنىپ قالما» دەگەن ٴسوزدى قايتا-قايتا ايتۋ كەرەك سەكىلدى. ويتكەنى كىم، قان­شا تىرمىسسا دا باسپانا با­عاسىن الەمدە، ونىڭ ىشىندە قا­زاقستاندا تاياۋداعى 10 جىلدا كو­تەرۋ مۇمكىن ەمەس. سولاي، اعايىن، ساق بولايىق. قۇدىرەتى كۇشتى جاراتۋشىمىزدىڭ «ساقتانساڭ، ساقتايمىن» دەگەنىن ۇمىتپايىق. تاڭشولپان بەكبولات http://www.aikyn.kz/index.php؟option=com_content&task=view&id=6571&itemid=2

ٴبىزدىڭ telegram-پاراقشامىزدا قازاقستاننىڭ ماڭىزدى جاڭالىقتارى. جازىلىڭىزدار!