قازاق نەگە بالىق جەمەيدى؟

ادەتتە بالىق ەتى تۋرالى اڭگىمە قوزعالعاندا باعاسىنىڭ قىمباتتىعىن كولدەنەڭ تارتاتىنىمىز بار. راس، بازارداعى بۇگىنگى باعا باس اينالدىرادى. ٴدال ٴقازىر الماتىنىڭ «كوك بازارىندا» باحتاق بالىعىنىڭ (فورەل) ٴبىر كەلىسى 3500-3800 تەڭگەنىڭ كولەمىندە بولسا، اقسەركە (سەمگا) 3800 تەڭگە، تابان بالىق (لەشش) 1000 تەڭگەدەن ساتىلۋدا. ۋىلدىرىقتىڭ باعاسى جايلى اڭگىمە تىپتەن بولەك. ٴما­سەلەن، جاساندى قارا ۋىلدىرىقتىڭ 113 گرامى 2500 تەڭگەدەن ساۋدالانسا، قىزىل ۋىلدىرىقتىڭ 260 گرامى 5500 تەڭگە دەپ تۇر.

دەگەنمەن، الۋشى جوق ەمەس. بايقا­ساڭىز، بازاردا بالىق ەتى تۇرعان قاتاردى جاعالايتىندار نەگىزىنەن وزگە ۇلت وكىلدەرى. ٴبىزدىڭ اعايىننىڭ مويىنى ول جاققا كوپ بۇرىلا بەرمەيدى. نەگە دەسەڭىز، بالىق با­عاسى مال ەتىنىنىڭ قۇنىنان ارتىق بولماسا كەم ەمەس. ٴدال سول «كوك بازاردا» سيىر ەتى 1700 تەڭگە، قوي ەتى 1300 تەڭگە، جىلقى ەتى 1900 تەڭگەدەن ساتىلۋدا. سوندىقتان، بار تاپقان اقشاسىن ەجەلدەن ۇيرەنشىكتى بولعان ٴتورت تۇلىكتىڭ ەتىنە جۇمساپ، كەرى قاي­تادى. قالاي دەسەك تە وزگە جۇرتقا قا­راعاندا بالىقتى از جەيمىز. بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور مارات سادۋ ۇلىنىڭ ەسەبىنشە، بۇگىنگى كۇنى بالىقتى ەڭ كوپ جەيتىن جاپوندار مەن قىتايلاردىڭ كۇندەلىكتى ىشىپ-جەمىنىڭ 14-16 پايىزىن بالىق ونىمدەرى قۇراسا، امەري­كالىقتاردا 11-12 پايىز، رەسەيلىكتەردىڭ كورسەتكىشى 9 پايىزدىڭ كولەمىندە. ال، ٴبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ جان باسىنا شاققاندا بۇل 0،9 پايىزدىڭ توڭىرەگىندە عانا. ارينە، بازارداعى باعا ۇيدەگى تابەتكە تۇساۋ سالعان ۋاقىتتا بالىق ەتى جايلى ٴسوز قوزعاۋ ورىن­سىز دەرسىز. ونىڭ ۇستىنە قاشاندا قوناعى ۇزىلمەيتىن ٴۇبىرلى-شۇبىرلى قازاقى وت­با­سىندا «بالىققا باتا جۇرمەيتىنى» دە بەل­گىلى. دەسەك تە، ٴبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ ٴبىر ۋاق وسىناۋ جەڭسىك استىڭ ٴدامىن تاتۋدى ادەتكە اينالدىرا الماي وتىرعانى دا شىندىق. بالىق ەتىنىڭ پايداسى جاعىنان حابارىمىز از. ماماندار بالىق ەتى كوز اۋرۋلارىنا، سوزىلمالى ىسىك اۋرۋىنىڭ الدىن الۋعا، ٴھام سۇيەكتى قاتايتۋدا تاپتىرماس ەم ەكە­ٴنىن ايتادى. ورىستىڭ شاركەيىنە سۇرىنگەن كارى-قۇرتاڭىنا شەيىن تاڭمەن تالاسا تۇرىپ، بازارعا جاڭا تۇسكەن ٴونىمدى ساتىپ الۋعا جانتالاسۋىنىڭ سەبەبى دە وسىندا جاتسا كەرەك، ٴسىرا.

ەلىمىزدەگى بالىق وسىرۋگە قولايلى سۋ كوزدەرى مەن جاساندى سۋ اي­دىندارى جا­عىنان العاندا تمد ەلدەرىنىڭ ىشىندە رەسەيدەن كەيىنگى ورىندامىز. ايتالىق، «بالىعى تايداي تۋلاعان» كاسپيي تەڭىزى، الاكول مەن بالقاش كولدەرىنىڭ ٴوزى نەگە تۇرادى. «دۇنيەجۇزىندە بالىقتىڭ 20 مىڭنان استام ٴتۇرى بولسا، سونىڭ 300-گە جۋىعى كاسىبي اۋلاناتىن بالىقتار. رەسەيدە كاسىبي تۇردە بالىقتاردىڭ 250-گە تار­تا ٴتۇرى اۋلانادى. بىزدە بۇل 150-160-تىڭ شاماسىندا. سونداي-اق، الەمدە بەكىرە تۇ­قىمداس بالىقتىڭ 24 ٴتۇرى بولسا، ٴسونىڭ11-ى بىزدە. بىزدەگى سىرداريا تاس بەكىرەسىنىڭ ٴوزى دۇنيەجۇزىندەگى ٴۇش تاس بەكىرەنىڭ بىرىنە جاتادى. قىسقاسى، ەلىمىزدىڭ سۋ كوزدەرى با­لىق وسىرۋگە قولايلىلىعى جاعىنان جاقسى كورسەتكىشكە يە. دەگەنمەن، سوڭعى جىلدارى ٴارتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى كەيبىر با­لىق تۇرلەرى ازايىپ، «قىزىل كىتاپقا» ەنىپ كەتتى»، – دەيدى پروفەسسور مارات سادۋ­ ۇلى.

بالىقتىڭ ساۋداداعى ٴباسىن قىزدىرىپ تۇرعان سەبەپ – باسىنىڭ ازايىپ كەتكەنى. رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، كەڭەس وداعى تۇسىندا ٴبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا جىلىنا 100 مىڭ توننادان اسا بالىق اۋلاناتىن كورىنەدى. ونىڭ 70-80 پايىزى كاسپيي تەڭىزىنىڭ جاندىگى. الايدا، قازىرگى ۋاقىتتا ٴبىر جىلدا اۋلاناتىن بالىقتىڭ كولەمى 40 مىڭ توننادان اسپايدى. ونىڭ 70 پايىزى سىرتقا ەكسپورتتالادى. ال، ازىق-تۇلىك نور­ماسى بويىنشا ٴار ادام جىلىنا 14 كەلى بالىق جەۋى ٴتيىس. ول ەسەپپەن الاتىن بولساق، ەل تۇرعىندارىن تۇگەلدەي قامتۋ ٴۇشىن 230 مىڭ تونناداي ارتىق بالىق ٴوندىرۋ قاجەت. سوندىقتان، ەلىمىز يمپورتقا تاۋەلدى. اتاپ ايتقاندا، قازاقستانعا كوبىنەسە رەسەي، نورۆەگيا، لاتۆيا، ۆەتنام، ەستونيا، قىتاي سياقتى ەلدەردەن بالىق جانە بالىق ٴونىم­دەرى اكەلىنەدى. ماسەلەن، قارجى مينيسترلىگى كەدەندىك باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ دەرەگىنشە، 2010 جىلى رەسەيدەن 9007،1 توننا، نور­ۆەگيادان 25062،0 توننا، لاتۆيادان 6496،0 توننا، ۆەتنامنان 4691،0 توننا، ەستو­نيادان 2454،2 توننا، قىتايدان 2774،4 توننا بالىق ونىمدەرى اكەلىنگەن. بالىق شارۋاشىلىعىن زەرتتەۋشى مامان مارات سادۋ ۇلىنىڭ پىكىرىنشە، ەلىمىزدە بەكىرە تۇقىمداس بالىقتاردى ٴوسىرۋدىڭ مۇمكىندىگى زور. بەكىرەنىڭ وزگە بالىقتان ەرەكشەلىگى ونىڭ ۋىلدىرىعى باعالى. بەكىرەنىڭ ۋىل­دى­رىعىنىڭ 1 كەلىسى 200 مىڭ تەڭگەگە دەيىن باردى. ەلىمىزدە ٴوندى­رىلگەن ۋىلدىرىقتىڭ 85 پايىزىن اقش ساتىپ اكەتەدى. ونىڭ ۇستىنە بەكىرە تۇقىم­داس بالىقتار اناۋ-مى­ناۋ اۋرۋدى دا ەلەڭ قىلمايتىن، ٴوسىمتال.

بالىق ونىمدەرى بىزدە عانا ەمەس، الەمدىك ساۋدادا دا تاپشى ازىق. ٴبىر عانا مىسال، ىرگە­دەگى كورشىمىز رەسەي جىلىنا 1،2 ملن. توننانىڭ مولشەرىندە بالىق يمپورت­تايدى. بۇل تۇرعىدا، ۇلكەن وزەندەردىڭ باسىندا وتىرعان قىتاي مەملە­كەتى بۇگىنگى جاعدايدى شەبەر پايدالانىپ، رەسەيدىڭ يمپورتىنىڭ 40 پايىزىن جەت­كىزىپ بەرۋگە يە بولىپ وتىرعانىن ايتۋىمىز قاجەت. سوندىقتان، ٴبىزدىڭ ەلىمىزگە دە بالىق شا­رۋاشىلىعىن دامىتۋ قاجەت-اق. «وكى­نىشكە قاراي، بىزدە بالىق شارۋاشىلىعىن ۋاعىزداۋ، وسى سالاعا حالىقتى ۇيرەتۋ جاعى دا كەمشىن. كورشىمىز رەسەيدە ەكى بىردەي تەلەارنا بالىق شارۋاشىلىعىنىڭ قىر-سىرىن ناسيحاتتاپ وتىرادى. بۇگىنگى كۇنى ٴارتۇرلى دەڭگەيدەگى جەكەمەنشىك كاسىپ­ورىندار بالىق شارۋاشىلىعىن اشىپ، سالانىڭ ٴوندىرىسىن قولعا الا باستادى. بۇل قۇپتارلىق جايت. دەگەنمەن، ولاردىڭ بارلىعىندا بىردەي كاسىبي مامان جوق. مۇنداي جاعدايدا الەمدىك نارىق تالابىنا ساي باسەكەگە قابىلەتتى ٴوندىرىس قۇرا ال­مايمىز»، – دەيدى پروفەسسور مارات سادۋ­ ۇلى. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، نارىقتا سۇ­رانىسى جوعارى كاسپيي بەكىرەسىنىڭ قورى مەن تۇقىمىن ساقتاپ قالۋ ٴۇشىن بەكىرە شاباعىن ٴوسىرۋ كولەمىن 60 ملن.-عا جەتكىزگەن ٴجون.

جالپى، ەلىمىزدىڭ بالىق ٴوندىرىسىن قايتا قولعا الىپ، سۋ كوزدەرىن تۇبەگەيلى مەملەكەتتىك «سۇزگىدەن» وتكىزۋدىڭ كەزەگى كەلدى. قازاق ەلىنىڭ اگرارلىق مۇمكىندىگىنىڭ ارقاسىندا بەرىسى كەدەندىك وداق، ارىسى الەمدىك نارىقتاعى ازىق-تۇلىك تاپشى­لىعىن تولتىرۋعا نەگىز بار. سوندىقتان، ەت پەن ەگىن ساۋداسىمەن قاتار ديۆەرسيفي­كاسيالاۋ شاراسىن ەڭ الدىمەن اۋىل­شا­رۋاشىلىعى سالاسىندا جۇرگىزە الساق تا ۇتارىمىز كوپ.

باۋىرجان سابىربەكوۆ

http://dmk.kz/؟p=9561

ٴبىزدىڭ telegram-پاراقشامىزدا قازاقستاننىڭ ماڭىزدى جاڭالىقتارى. جازىلىڭىزدار!