قازاق مۇنايى

قازىرگى تاڭدا قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ قارىشتاپ دامۋىنا الىپ تەڭىز بەن قازىنالى قاشاعان، بەرەكەلى قۇمكول مەن قۇت دارىعان قاراشىعاناق، وزەگى مايەكتى وزەن مەن قاراجانباس، جاڭاجول مەن كەڭقياق كەنشىتەرىنەن وندىرىلگەن مۇناي ايتارلىقتاي اسەر ەتىپ وتىر. يگەرۋ جانە يگىلىككە جاراتۋ ٴنادىر ٴنادىروۆ، قر ۇلتتىق عىلىم اكەدەمياسىنىڭ اكادەميگى، كسرو-نىڭ قۇرمەتتى مۇنايشىسى. ەڭ العاشقى قازاق مۇنايى اتىراۋ اتىرابىنداعى قاسيەتتى قاراشۇڭگىل دەگەن جەردەن شىققانى تاريحتان بەلگىلى. قاراشۇڭگى – قۇلسارىدان 70 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان كەنىش. 1894 جىلى پاتشالى رەسەيدەن كەلگەن كاسىپكەرلەر قازاق جەرىندەگى مۇناي كەن ورىندارىن ىزدەۋگە جانە بارلاۋعا كونسەسسيا الىپ، ىسكە كىرىسەدى. العاشقى مۇناي بارلاۋ وبەك­تىلەرى دوسسور، قاراتوڭ، قاراشۇڭگىل جانە ەسكەنەدەن باستالعان. سول كەزدە «ەمبى – كاس­پيي» قوعامىنىڭ كونسەسسياسىنا يە بولعان. س.لەماننىڭ كومپانياسى قارا­شۇڭگىلدە تەرەڭدىگى 38-275 مەتر بولاتىن 21 ۇڭعىنى بۇرعىلاپ، مۇناي ىزدەيدى. 1899 جىل­دىڭ قاراشاسىندا، №7 ۇڭعىمادان، 40 مەتر تەرەڭدىكتەگى كارست قۋىسىنىڭ گيپستەلگەن جىنىسىنان جەڭىل مۇناي اتقىلاي باس­تايدى. تەرەڭدىگى 40 مەتر عانا ۇڭعىمادان سول كەزدە تاۋلىگىنە 20 توننا ٴونىم الىنعان. مىنە، وسى كۇن – قازاقستان مۇنايىنىڭ كۇنى رەتىندە تاريحتا قالىپ وتىر. ودان ٴارى دوس­سور، ماقات، ەسكەنە سىندى كەن ورىندارى يگەرىلە باستادى. وسى رەتتە قازاق مۇنايىن العاش زەرتتەگەندەردىڭ قاتارىندا اتاقتى شۆەد الپاۋىتى الفرەد نوبەل دە بول­عانىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. ول العاشقى كاپيتالىن قازاق جەرىنەن، مۇناي بايلىعى ارقىلى جاساعان دەۋگە تولىق نەگىز بار.1949 جىلى قازاق مۇنايىنىڭ 50 جىلدىق مەرەيتويىنا بايلانىستى قازاقستاننىڭ ٴبىر توپ مۇنايشىلارىن كەڭەس وداعىنىڭ ٴىرى وردەن، مەدالدەرىمەن ماراپاتتاۋ تۋراسىندا شەشىم قابىلدانادى. ٴبىراق بۇل قۇجات كەڭەس وداعىنىڭ اسا قۇپيا قۇجاتتارى قاتارىنا جاتقىزىلعان. بۇل قۇجاتتىڭ جۇرت كوزىنەن تاسالانعانى بىزگە بەيمالىم كۇيىندە قالىپ وتىر. وسى قۇجاتتىڭ نەگىزىندە مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قازاق مۇنايى 1899 جىلدان بەرى ٴوندىرىلىپ كەلە جاتىر دەگەن قاۋلى قابىلدادى. ال 2009 جىلى قازاق مۇنايىنىڭ 110 جىلدىعىن اتاپ وتتىك. 1990 جىلى ميحايل گورباچەۆ كەڭەس وداعىنىڭ باسشىسى رەتىندە كاسپيي قايراڭىنداعى مۇناي قورىن يگەرۋ ٴۇشىن امەريكانىڭ «شەۆرون» كومپانياسىمەن ورتاق كەلىسىمگە كەلەدى. كاسپيي قايراڭىنداعى مۇناي قورى 5،5-6 شاقىرىم تەرەڭدىكتە ورنالاسقان. سونداي-اق، ونداعى قىسىمى 800 اتموسفەرا، ال تەمپەراتۋراسى 900 گرادۋسقا دەيىن جەتەدى. بۇل از دەسەڭىز، تەڭىز تاباندا جاتقان قارا التىننىڭ قۇرامىندا شامادان تىس كۇكىرت بار. كۇكىرت كورروزيانى جەدەلدەتىپ، قور­شاعان ورتاعا ۇلكەن زالال كەلتىرەتىنى بەلگىلى. م. گورباچەۆتىڭ جاساسقان كەلسىمشارتى بويىن­شا وندىرىلگەن مۇنايدان تۇسكەن پايدا تەڭدەي ەكىگە ٴبولىنۋى ٴتيىس ەدى. 1991 جىلى قازاق مۇنايىن يگەرۋ جونىندە ماسكەۋدە جاسالعان كەلىسىمشارت نۇرسۇلتان نازار­بايەۆتىڭ قاراۋىنا جىبەرىلەدى. ٴوز كەزەگىندە نۇرسۇلتان ٴابىش ۇلى مۇنايدى زەرتتەپ جۇرگەن ٴبىر توپ عالىمدارعا «شەۆروننىڭ» جوبا-جوسپارىن تالقىلاۋعا بەردى. سول كەزدە مەن جوبانىڭ ەكولوگيالىق قىرى مەن مۇناي ايىرۋ ماسەلەسىنە قاتىستى بولىگىن سارالادىم. جوبامەن مۇقيات تانىسىپ شىق­قاننان كەيىن، ەكى باعىتقا دا سىن ساداعىن باعىتتاۋعا تۋرا كەلدى. «شەۆرون» ۇسىنعان قۇجاتتا وندىرىلگەن مۇنايدى قازاقستان اۋماعىندا تازالاپ، تازا مۇنايدى شەتەلگە الىپ كەتۋ تايعا تاڭبا باسقانداي انىق جازىلعان ەدى. بۇدان قورشاعان ورتاعا زور نۇقسان كەلەتىنى بەلگىلى. مۇنايدىڭ ەڭ ۇلكەن پايداسى مۇناي ونىمدەرىندە جاتقانىن ٴبارىمىز بىلەمىز. سوندىقتان مەن مۇنى دۇرىس دەپ تاپپادىم. ەكىنشىدەن، وندىرىلگەن مۇنايدىڭ تەڭدەي ەكىگە ٴبولۋ دە ورىنسىز ۇسىنىس بولاتىن. مەن «شەۆروننىڭ» بۇل ۇسىنىسىنا قارسىلىعىمدى اشىق ٴبىلدىرىپ، نۇرسۇلتان نازاربايەۆقا ٴوز ويىمدى ايتتىم. سول كەزدىڭ وزىندە مۇنايعا باي اراب ەلدەرىنىڭ وزدەرى ينۆەستورلارعا وندىرگەن ٴونىمنىڭ 20-22 پايىزىن عانا بەرەتىن. مەنەن باسقا ٴبىرقاتار گەولوگتار دا «شەۆروننىڭ» ۇسىنعان جوبا-جوسپارى قازاقستانعا ٴتيىمسىز ەكەنىن ايتىپ، جاراتپاي تاستادى. نۇرسۇلتان نازاربايەۆ عالىمداردىڭ وي-پىكىرىن مۇقيات تىڭداعاننان كەيىن، «شەۆروننىڭ» جوباسىمەن كەلىسپەيتىندىگىن ايتىپ، قۇجاتتى م. گورباچەۆكە قايتارىپ جىبەردى. سول كەزدە ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ەلىمىزدىڭ مۇددەسىن جوعارى قوياتىن تۇلعا ەكەنىنە كوزىم جەتكەن ەدى. بۇدان كەيىن كەڭەس وداعىنىڭ تارقاعانى بەلگىلى. وسى ارالىقتا «شەۆرون» كومپانياسى ٴبىز بۇل قۇجاتتى دايىنداۋعا قوماقتى قارجى جۇمساپ ەدىك دەپ بايبالام سالۋعا تىرىستى. ٴبىراق نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ولارعا كەڭەس وداعىنىڭ تارقاپ كەتكەنىن، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت ەكەنىن ايتىپ، ولاردىڭ اپتىعىن باسىپ تاستادى. ال 1993 جىلى 6 ساۋىردە تاۋەلسىز قازاقستانمەن جاڭا كەلسىمشارت جاساسۋ ٴۇشىن «شەۆرون» كومپانياسىنىڭ وكىلدەرى الماتىعا جاڭا جوبا-جوسپارىن ارقالاپ كەلدى. بۇل جولى دا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ٴابىش ۇلىنىڭ تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا وندىرىلگەن مۇنايدىڭ 84،4 پايىزى قازاقستاندا قالاتىن بولسا، 19،6 پايىزى «شەۆروننىڭ» ەنشىسىنە تيەتىن بولىپ بەلگىلەندى. اساۋ تايداي بۇلعاقتاعان «شەۆروندى» ەلباسى ەڭ العاش وسىلاي نوقتالاعان ەدى. 1993 جىلى قازاقستان مەن «شەۆرون» كورپوراسياسى كەلىسىمشارت جاساسىپ، «تە­ڭىزشەۆرويل» بىرلەسكەن كاسىپورنى قۇرىل­عانى بەلگىلى. ارادا ٴبىرشاما ۋاقىت وتكەننەن كەيىن كاسىپورىننىڭ سەرىكتەس مەنشىك يەلەرى بولۋعا وزگە كومپانيالار دا ىقىلاس تانىتتى. ٴقازىر «شەۆرون» (50 پايىز)، «قاز­مۇ­نايگاز» (20 پايىز)، «ەكسون موبيل قازاقستان ۆەنچۋرس ينك» (25 پايىز)، «لۋكاركو» (5 پايىز) كومپانيالارى تشو-نىڭ مەنشىك يەلەرى بولىپ تابىلادى. كەنىشتەگى مۇناي قورى مولدىعىمەن ٴارى كۇردەلىلىگىمەن ەرەكشەلە­نەتىنىن ٴسوز باسىندا ايتتىق. سوڭعى قورى­تىندىلار بويىنشا ٴقازىر كەنىشتەگى مۇناي قورى 750 ملن. توننادان 1،125 ملرد. تونناعا (6-9 ملرد. باررەل) دەيىنگى شامادا دەپ ەسەپتەلىنگەن. بۇگىندە «شەۆرون» كومپانياسى اتىراۋلىقتاردىڭ ارقا سۇيەرىنە اينالىپ وتىر. 1993-2005 جىلدار ارالىعىندا «اتىراۋ بونۋس» قورى مەن «يگىلىك» باع­دارلاماسى شەڭبەرىندە 97 ملن. دوللار قارجى جۇمساعانىن اتاپ ايتۋىمىزعا بولادى. ٴححى عاسىردا مۇناي يندۋسترياسى ەڭ تا­بىستى، ەڭ سۇرانىسى جوعارى سالا بولىپ وتىر. بىزدەر ەلىمىزدە «قارا التىن» وندىرۋدەگى ٴتيىمدى دە ٴقاۋىپسىز جولىن تابۋىمىز كەرەك. بۇگىندە قازاقستان مۇناي ٴوندىرۋدىڭ جالپى كولەمى 81 ملن. تونناعا، ەكسپورتتىق الەۋەتى – 68 ملن. تونناعا باعالانۋدا. قارا التىن ٴوندىرۋدى ۇلعايتۋدان مۇمكىندىگى بار ەل­دەردىڭ قاتارىنا كىرەتىن قازاقستان 2020 جىلى – 130 ملن. توننا مۇناي ٴوندىرۋدى جوس­پارلاپ وتىر. مۇناي كەنىشتەرىن يگەرۋدە كلي­ماتتىق-تەحنولوگيالىق شارتتارعا جاڭا تەحنولوگيانى ەنگىزۋ قاجەت. بۇگىندە شەتەلدىك ارىپ­تەستەرىمىز سول يننوۆاسيالاردى اكەلىپ جاتىر. ەلسىز-جەرسىز مەكەندە ايانباي ەڭبەك ەتۋشىلەردىڭ جۇمىسى ادال-اق. 2010 جىلى ەلىمىزدەگى مۇناي مەن گاز كوندەنساتىن ٴون­دىرۋ كولەمى 4،2 پايىزعا وسكەن. ال ەكسپورت­تىق الەۋەتىمىز سوڭعى جىلدارى 4،5 پايىزعا ۇلعايىپ وتىر. ەكسپورتقا شىعارىلاتىن مۇنايدىڭ نەگىزگى ۇلەسى كتك قۇبىرى بويىنشا، قالعانى اتىراۋ – سامارا، اتاسۋ – الاشانكوۋ ارقىلى ايدالاتىنى بەلگىلى. الىستاعى ەۋروپاعا شىعار جول ازىرشە تەك باتىستاعى كورشىمىز – رەسەيدىڭ قۇبىرىنا بايلاۋلى تۇر. پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ وتكەن جىلعى قازاقستان حالقىنا ارناعان جولداۋىندا ەۋروپاعا ەنەرگورەسۋرستاردى تاسىمالداۋ تۇراقتىلىعى ماسە­لەلەرى بويىنشا كەلىسىم ازىرلەپ، قابىل­داۋدى ۇسىنعان بولاتىن. «ٴبىز ەۋروپالىق ارىپتەستەرىمىزگە بىرلەسىپ، كوپجاقتى نەمەسە ەكى جاقتى فورماتتى «قازاقستان – ەو 2020» ەنەرگەتيكالىق حارتياسىن ازىرلەۋدى جانە قابىلداۋدى ۇسىنامىز. بۇل ەۋرو­پالىق رىنوكتارعا ەنەرگورەسۋرستاردى تاسىمالداۋ تۇراقتىلىعىنا كەپىلدىك بەرەدى جانە بىزگە قۇبىر جۇيەلەرىن دامىتۋعا كومەكتەسەدى»، – دەدى ەلباسى ٴوز جولداۋىندا. وسىلايشا نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ەلىمىز مۇنايىن تاسىمالداۋعا بايلانىستى ۇلكەن ماسەلەنى شەشۋدى قاراستىراتىن ۇلكەن ماسەلەنى كوتەردى. كوتەرىپ قانا قويماي، وعان قول جەتكىزۋ باعىتىنا جول سىلتەدى. قازاق مۇنايى ٴۇشىن ەۋروپاعا شىعاتىن ترانزيت كەرەك دەپ اشىپ ايتپاسا دا، پرە­زيدەنتتىڭ جولداۋىنان ەۋروپادان قازاق­تار ٴۇشىن الدىمەن ترانزيت ماسەلەسىندە قولداۋ كەرەك ەكەندىگى تۇسىنىكتى. مۇددە جانە مىندەتتى جۇزەگە اسىرۋ توقتار ەسىركەپوۆ، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. قازىرگى كەزدە قازاقستان الەمدە مۇناي قورى مول ەلدەردىڭ وندىعىنا كىرەدى. الايدا، «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار» دەمەكشى، كۇندەردىڭ كۇنىندە بۇل بايلىقتىڭ دا تۇگەسىلەتىنى انىق. ياعني، «الماقتىڭ دا سالماعى بار» دەگەن ەسكەرتۋدى تابيعات-انا ايتا الماسا دا، ماماندار ايتۋداي-اق ايتىپ ٴجۇر. 1992-2010 جىلداردىڭ ارا­لىعىندا ەلىمىزدە بارلىعى 848،6 ملن. توننا مۇناي جانە 320،6 ملرد. كۋبومەتر گاز وندىرىلگەن. بۇل ٴبىر جاعىنان قۋاناتىن، ەكىنشىدەن، ەندىگى ميللياردتى قاشان تاۋىسىپ بىتەمىز دەگەن سۇراق تۋدىراتىن ماسەلە. مۇناي جانە گاز ٴمينيسترى س. مىڭبايەۆتىڭ مالىمەتى بويىنشا وتكەن 2010 جىلى ەلىمىزدە 79،7 ملن. توننا مۇناي مەن گاز كوندەنساتى ٴوندىرىلدى. وڭدەلگەن مۇنايدىڭ كولەمى 13،7 ملن. توننا. ون­دىرىلگەن مۇنايدىڭ 71،2 ملن. تونناسى ەكسپورتقا شىعارىلدى. ال كەڭەس وداعى تۇسىندا 25-26 ميلليون توننادان ارتىق وندىرمەيتىن ەدىك. ٴبىزدىڭ ۇلتتىق قورى­مىزدىڭ نەگىزگى قارجىسى مۇنايدان تۇسكەن تابىستان قۇرالادى. قازىرگىدەي جاھان­دانۋ كەزىندە، ۇلكەن- ۇلكەن ساياسي ەكونو­ميكالىق تولقىندار ٴجۇرىپ جاتقان كەزدە، مۇنايدى ساياساتتان ٴبولىپ اكەتۋگە بولمايدى. ول مۇمكىن دە ەمەس. الپاۋىت اقش، قىتاي، ەۋرووداق ەلدەرىنىڭ مۇنايعا دەگەن سۇرانىسى جىلدان-جىلعا ۇلعايىپ كەلەدى. ٴدال قازىرگى تاڭدا جەر استى رەسۋرستارى ٴۇشىن قاراپايىم حالىققا بىلىن­بەيتىن، كورىنبەيتىن «سوعىس» ٴجۇرىپ جاتىر. وسىنداي زاماندا مۇناي گەوساياساتتىڭ قۇرالى بولىپ وتىر. ال ەندى «قازاق مۇ­نايى قانشا ۋاقىتقا جەتەدى؟» دەگەن كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ساۋالعا توقتالار بولساق، بۇل جايلى ماماندار پىكىرى ٴارا­لۋان. وپتيميستىك كوزقاراس­تا­عىلار 60-70 جىلعا جەتەدى دەسە، ەكىنشىلەرى 30-40 جىلعا جەتەدى دەيدى. ماسەلەن، ٴبىز جىلدان-جىلعا مۇناي ٴوندىرۋ ۇلەسىن ارتتىرىپ كەلەمىز. العاشقىدا 2015 جىلدارى قازاقستان مۇناي ٴوندىرۋدى 150 ملن. تونناعا ارتتىرامىز دەپ جوسپارلاپ ەدى، ٴقازىر 2020 جىلى 130 ملن. تونناعا جەتكىزەمىز دەيدى ۇكىمەت. وندا قازاقستان مۇنايدى ەكسپورتقا شىعارۋدى ٴالى 40-50 جىل جۇرگىزەدى ەكەن. وسىدان ەكى-ۇش جىل بۇرىن مۇناي كومپانيالارىنىڭ اكسيالارى مەن ۇلەس­تەرىنىڭ 88-90 پايىزى شەتەلدىكتەردىڭ قولىندا بولاتىن. بىلتىرعى جىلى ون­دىرىلگەن مۇنايدىڭ 24 پايىزى عانا قازاقستاننىڭ ۇلەسىنە ٴتيدى. وزدەرىڭىز ويلاي بەرىڭىزدەر «قارا التىننىڭ» قوجاسى كىم ەكەنىن؟ قازىرگى كەزدە مۇنايدان مىڭ ٴتۇرلى بۇيىم الىنادى. ال ٴبىزدىڭ ەلىمىز نەگىزىنەن مۇنايدى جانار-جاعارماي رەتىندە پايدالانىپ وتىر، ياعني، ٴبىز ۇتى­لۋدامىز. ەگەر، ٴبىز مۇناي وڭدەۋ جۇيەسىن دامىتىپ، جوعارى قوسپالى حيميالىق ونىمدەر الساق، مۇنايدى ٴتيىمدى پايدا­لانعان ەل بولىپ شىعار ەدىك. بۇل جاعىن دا «قاراستىرىپ جاتىرمىز» دەيتىندەر جەتەرلىك. ٴبىراق، بىزدە ناتيجەلى ىستەن گورى، بوس سوز كوپ. داعدارىس – ٴبىزدىڭ شيكىزات كو­زىنە تاۋەلدى ەل ەكەنىمىزدى پاش ەتىپ بەردى. شيكىزات ونىمدەرىنىڭ باعاسىنا بايلانىستى قالت-قۇلت ەتىپ وتىرمىز. مۇ­نايعا، شيكىزاتقا تاۋەلدى ەل ەشقاشان ۇزاققا بارمايدى. ٴبىز كسرو-نىڭ كەزىندە دە «شيكىزاتتى ەكونوميكا» ەدىك. سول كەزدە ٴبىزدىڭ ەكونوميكامىز نەگىزىندە شيكىزات كوزى رەتىندە پايدالانىلدى. ال ەندى قا­راساق، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العالى بيىل 20 جىل بولادى. ەكونوميكامىزدىڭ شيكى­زاتتىق دەڭگەيى كوبەيمەسە ازايعان جوق. وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى نا­رىققا ٴوتۋ جىلدارى بولدى، ال 1999 جىلدان باستاپ ەكونوميكامىز ٴوسۋ كەزەڭىنە ٴوتتى. ون جىلعا جۋىق ٴبىزدىڭ ەكونوميكامىز 9-10 پايىزدىق دەڭگەيمەن دامىپ وتىردى. 2003 جىلى يندۋستريالدى-يننوۆاسيالىق باع­دارلاما قابىلداندى. سول ارقىلى شي­كى­زاتتىق قۇرىلىمدى وزگەرتەمىز، وندىرىستىك سالانى كوتەرەمىز دەدىك. دايىن ٴونىم وندىرۋگە، قوسىمشا قۇن كوپ وندىرەتىن جانە يننوۆاسيالىق ونىمدەرى كوبەيتۋگە باعىت الدىق. ٴبىراق، ٴقازىر ۋاقىت كورسەتىپ وتىرعانداي كۇتكەن ناتيجەمىز ويداعىداي بولمادى. ونىڭ سەبەبى كوپ. ەڭ باستى سەبەبى – «مۇنايلى مەملەكەتكە» اينالىپ بارامىز. بۇل مۇنايلى مەملەكەتتەردىڭ، ياعني مۇنايعا نەگىزدەلگەن ەلدەردىڭ ەكو­نوميكاسىنىڭ دامۋىن زەرتتەپ، سولاردى ساراپتاپ وتىرعان مامانداردىڭ ويلاپ تاپقان ۇعىمى. «مۇنايلى مەملەكەت» ۇعىمىن تالداعاندا ونىڭ ساياسي، ەكو­نوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە تاعى باسقا جاقتارىن قاراۋ كەرەك. نەگىزىندە مۇنايلى مەملەكەت «قۇداي بەرگەن» تابيعي باي­لىقتىڭ ارقاسىندا تەز دامىپ، دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىندا بولۋى كەرەك. ٴبىراق دامىعان ەلدەردىڭ تىزبەسىنەن بىرەن-ساران عانا مۇنايلى ەلدەردى تاباسىز. ولاردىڭ كوپشىلىگى قازىرگى كەزدە دامۋشى ەلدەر بولىپ تابىلادى. ونىڭ ۇستىنە ولاردىڭ ىشىندە ەڭ كەدەي ەلدەر از ەمەس. بۇل ارادا ەلىمىزدىڭ بيۋدجەت ماسەلەسىنە دە توقتالا كەتپەسەك بولماس. كوپ جىلدار بويى «تەگىن نەفتەدوللار» ٴتۇسىپ جاتقاننان كەيىن بيۋدجەت اسىرا ورىندالىپ جاتتى. شىنىن ايتقاندا، ۇكىمەت اقشانى قايدا جۇمسارىن بىلمەي قالدى. سونداي جاع­دايعا قاراماي حالىق تۇتىناتىن تاۋار­لاردىڭ نەگىزىن يمپورتتان الدىق. «تەگىن» دوللارلاردى وندىرىسكە سالىپ، ونى كو­تە­رۋ ماسەلەسى قولعا الىنعان جوق. وسىلايشا شەتەلدىك تاۋار تاۋەلدىگىنە ۇشىرادىق. 2008-2009 جىلدارى 85 پايىز ەكسپورت­تالعان ونىمدەر مۇناي مەن گازدىڭ، قارا مەن جانە ٴتۇستى مەتالدارداردىڭ ۇلەسى، ياعني، تابيعي شيكىزاتتار ۇلەسى بولدى. ەكونوميكانىڭ شيكىزاتتىق سيپاتى وسىدان كورىنەدى. مۇنداي جاعدايدا ناقتى سەكتور، ونىڭ ىشىندە وتاندىق ٴوندىرىس تە دامىماي، نەگىزىنەن يمپورتقا ارقا سۇيە­دىك. ول وبەكتيۆتىك جانە سۋبەك­تيۆتىك سەبەپتەرگە بايلانىستى. ونىڭ ىشىندە ۇكى­مەتتىڭ جۇرگىزە العان ساياساتى دا، جۇر­گىزە الماعانى دا بار. ونىڭ ارقاۋىندا ەڭ باستى «مۇناي مەملەكەتىنىڭ» سيپاتتارى جاتىر. شىنى كەرەك، مۇناي مەن تاۋ-كەن ونىمدەرىن مولىنان ەسكپورتتاۋ ححi عا­سىردىڭ داڭعىل جولى ەمەس. ٴقازىر بۇكىل الەم يننوۆاسيالىق جانە ينفور­ما­سيالىق، ياعني ٴبىلىم مەن عىلىمعا نەگىز­دەلگەن ەكونوميكاعا كوشۋدە. بيىلعى جىلى ەلىمىزدىڭ بيۋدجەتىن قابىلداعاندا مۇنايدىڭ ورتا باعاسى باررەلىنە 65 دوللارى رەتىندە بەكىتىلدى. قازىرگى ۋاقىتتا مۇنايدىڭ الەم­­دىك باعاسى 90-100 دوللار بولىپ تۇر. بۇدان بايقا­عانىمىز، الەم ەكونوميكاسى داعدارىستان شىعىپ ۇلگەردى. سوندىقتان مۇنايعا دەگەن سۇرانىس الداعى ۋاقىتتا كوبەيمەسە ازايمايدى. دەرەك پەن دايەك 1998 جىلى 26 ناۋرىزدا قر ۇكىمەتىنىڭ №256 قاۋلىسىمەن ەلىمىزدە مۇنايشىلار دايارلايتىن اتىراۋ مۇناي، گاز ينستيتۋتىنىڭ ىرگەسى قالاندى. قازىرگى تاڭدا اتالعان وقۋ ورنى مۇناي ٴوندىرۋ سالاسىنا قاتىستى 28 ماماندىق يەلەرىن دايىنداۋدا. ولاردىڭ قاتارىندا تاۋ-كەن ينجەنەرى، ينجەنەر-گەولوگ، بۇرعىلاۋشىلار، گەوفيزيكتەر، حيميكتەر، ينجەنەر-مەحانيكتەر بار. ەڭ العاش 1911 جىلى قازاق جەرىندە 1 394 842 توننا مۇناي وندىرىلسە سوڭعى 2010 جىلى 81 ملن. تونناعا جەتتى. قازاق جەرىندەگى العاشقى مۇناي ايىراتىن اتىراۋ مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىن اقش-تىڭ «بادجەر جانە ونىڭ بالالارى» كومپانياسى 1943-1945 جىلدار ارالىعىندا سالىپ ٴبىتتى. 1993-2010 جىلدار ارالىعىن تشو-نىڭ قازاقستانعا جاساعان تولەمدەرى 40،4 ملرد. دوللاردى قۇرادى. سونداي-اق، بىرىككەن كونسورسيۋم 2010-2011 جىلدارى قورشاعان ورتانى قورعاۋعا 181 ملن. دوللار جۇمساۋدى جوسپارلاپ وتىر. قازاقستانداعى ەڭ العاشقى مۇناي جەتكىزۋ قۇبىرى 1913 جىلى ىسكە قوسىلعان. ۇزىندىعى 60 شاقىرىمدى قۇرايتىن مۇناي قۇبىرى دوسسوردا وندىرىلگەن مۇنايدى كاسپيي جاعالاۋىنداعى راكۋشي پورتىنا جەتكىزىپ تۇردى. ال 1935 جىلى ۇزىندىعى 710 شاقىرىمدى قۇرايتىن گۋرەۆ – ورسك مۇناي قۇبىرى تارتىلدى. وسىلايشا 1935 جىلدىڭ 7 جەلتوقسانى – قازاق مۇنايىن تاسىمالداۋ كۇنى بولىپ تاريحقا ەندى. قازاقستان اۋماعىنداعى مۇناي قۇبىرلارىنىڭ ۇزىندىعى 6 236 شاقىرىمدى قۇراسا، قارا التىندى ايدايتىن ٴىرى 32 ستانسى دامىلسىز جۇمىس ىستەيدى. تاۋەلسىزدىك جىلدار قازاقستاندا مۇناي تاسيتىن 4 ٴىرى تانكەرگە يە بولدىق. ولار «استانا»، «الماتى»، «اقتاۋ» جانە «اتىراۋ» دەپ اتالادى. 12 مىڭ توننا مۇناي ونىمدەرى سياتىن الىپ تانكەرلەر 60 ° س گرادۋسقا دەيىنگى تەمپەراتۋرادا مۇناي تاسىمالداي بەرەدى. قازىرگى تاڭدا قازاقستانداعى زەرتتەلگەن مۇناي قورى 2 ملرد. توننانى قۇراسا، ونىڭ 0،7 ملرد. تونناسى گازكوندەنساتى. ال ەلىمىزدىڭ گاز قورى 2،7 ملرد. تەكشەمەتردى قۇرايدى. http://dmk.kz/؟p=7335#more-7335

ٴبىزدىڭ telegram-پاراقشامىزدا قازاقستاننىڭ ماڭىزدى جاڭالىقتارى. جازىلىڭىزدار!