قاراكول قويىن وسىرۋگە نەگە ق ۇلىقسىزبىز؟

اتامىز قازاقتىڭ «مال وسىرسەڭ، قوي ٴوسىر، پايداسى ونىڭ كول-كوسىر» دەگەن ٴسوزى بار. كونە زاماننان ٴبىزدىڭ حالىقتىڭ نەگىزگى تىرشىلىك كوزىنە اينالعان بۇل كاسىپ ٴالى دە ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ كەلەدى. وعان دا شۇكىرلىك ەتەمىز. 90-جىلدارداعى اۋىرتپالىق ەڭ الدىمەن اگروونەركاسىپتىڭ وسى سالاسىنا ٴتيدى. جايلاۋ توسىندە مىڭعىرعان مالدان اپ-ساتتە كوز جازىپ، قورا-قوپسىمىز بوس قالعانداي كۇيگە تۇسكەنىمىزدى ٴالى ۇمىتا قويعان جوقپىز. الداعى كۇندى بارلاي بىلمەگەندىكتەن، قولداعى ۋاق مالدىڭ سانى مۇلدەم ازايىپ كەتتى. ٴتىپتى ٴبىر قويدىڭ قۇنى ەكى سابىن بولعانى دا كۇنى كەشە عانا. ەسىمىزدى جيىپ، وتكەنگە بارلاۋ جاساپ جاتقان قازىرگى كەزدە جوعالتقان نارسەمىز كوپ ەكەنىن اڭعارامىز. قوي مالىنىڭ ىشىندە قاراكول تۇقىمى مۇلدەم ازايىپ بارادى. بۇرىنعى جىلداردا ەلتىرىسى قىمباتقا باعالاناتىن بۇل تۇقىمنىڭ ٴقازىر قانشالىقتى قادىرىنە جەتىپ ٴجۇرمىز، وسى؟ وسى كۇنى ەلتىرىنىڭ بەس تيىندىق تا قۇنى قالماعانداي. ونىڭ كەز كەلگەن جەردە شاشىلىپ جاتقانىن بايقايسىڭ. سوعان قاراي وتىرىپ، قاراكولدىڭ ٴبىز ٴۇشىن قۇنى قانشالىقتى ٴتۇسىپ كەتكەنىن باعامداۋ قيىنعا سوقپايدى.

ۋاق مالدىڭ بۇل تۇقىمى – ٴبىزدىڭ ەلىمىزگە ٴتان مال ٴتۇرى. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، ول ازيانىڭ ورتا ٴبو­ٴلى­گىن­دە ەستە جوق ەسكى زاماننان باستاپ وسىرىلە باستاعان. ٴبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 800 جىلدارى قاراكول با­عىل­عانىن دالەلدەيتىن دەرەكتەر كەز­دەسكەن كورىنەدى. ەندەشە، ونى نەگىزگى تىرشىلىك كوزى – ٴتورت تۇلىكتى ٴتۇ­لە­تۋمەن بايلانىستى قازاق حالقىنا جاقىن مال تۇقىمى دەپ ساناۋعا نەگىز بار. بۇگىنگى تاڭدا الەمدە 31 ملن باسقا جۋىق قاراكول كۇتىمگە الىن­عان. ورتا ازيا بولىگىنەن باسقا، يران، اۋعانستان جانە قارا قۇر­لىق­تىڭ ناميبيا جانە وڭتۇستىك افريكا ەلدەرىندە دە قارا شارۋالار قا­را­كول قويىن باعا­دى. ودان مول پاي­دا­عا كەنەلىپ وتىر­عانى دا بار­شى­لىق. قىمبات باعالى تەرىدەن جۇرت­تىڭ زور سۇرانىسىنا يە كيىمدەر ٴتى­گىپ جاتقانى بار. وكىنىشتىسى، بىزدە ٴمۇل­دەم ولاي ەمەس. ايتەۋىر، تۇ­قىمى قۇ­رىپ كەتپەسىن دەپ باعىپ جۇرگەن سە­كىلدىمىز. ەتىنە بولا ٴوسىرىپ ٴجۇر­گەن شارۋاشىلىقتار جەتەرلىك. ال تەرىسى ەشتەڭگە قاجەت بولماي تۇر.

قاراكول تۇقىمى ەلىمىزدىڭ ٴشول جانە شولەيتتى ايماقتارىندا ٴوسى­ٴرى­لەدى. اتاپ ايتقاندا، اتىراۋ، جام­بىل، باتىس قازاقستان، وڭتۇستىك قازاق­­ستان، قىزىلوردا جانە ماڭ­عىستاۋ وبلىستارىندا بار. 90-جىل­دار­دىڭ باسىندا قويدىڭ بۇل تۇ­قىمى 6-7 ملن باسقا جەتتى. اتاپ وتەر­­لىگى، سول كەزەڭدە 2 ملن ەلتىرى دايىن­­دالعان ەكەن.

سودان كە­ٴيىن بۇل تىرشىلىكتىڭ بەرەكەسى قاشىپ جۇرە بەردى. مالدىڭ باسى كەمىپ كەتتى. وسى كۇنى ولاردىڭ سانى 1-1،5 ملن-نان اسپايتىنى جايلى دەرەكتەر كەزدەسەدى.

سىر ٴوڭىرى قاراكول قويىن ٴوسىرۋ جونىنەن الدىڭعى لەكتەن كورىنەتىن. مامانداردىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك، قىزىلوردا وبلىسىندا 2 ملن باستان استام وسىنداي ۋاق مال با­عىلعان ەكەن. ول ەلىمىزدە وسىرىلەتىن قارا­كول تۇقىمىنىڭ بەستەن ٴبىر بولىگىنە جۋىق. وتىز­دان استام شارۋاشىلىق سول تىرشىلىك­ٴتىڭ قازانىن قايناتتى. جايلاۋ توسىنە سىيماي جاتقان سول مالدىڭ ٴقازىر 70 پايىزعا جۋى­عى كەمىپ كەتكەن. بۇل ناعىز جانى اشىماس­تىق ەمەس پە؟

قازىرگى كۇنى قىزىلوردا وڭىرىندە بەس-التى شارۋاشىلىق قاراكول تۇقىمىن ٴوسى­رەدى. دەگەنمەن ونى كوبەيتۋ ماسەلەسىنە ەشكىم ٴمان بەرەر ەمەس. ونى اسىلتۇقىمدى مال دەپ اتاعانىمىزبەن، شارۋالار ودان قانشالىقتى پايدا تاۋىپ جاتىر؟ ارينە، ەتىن وتكىزىپ، از-ماز قارجى تابار، ال تەرىسى سول كۇيىنشە كادەگە جاراماي جاتىر. بۇ­رىن­عىداي ونى قابىلدايتىن ورىندار جوق­تىڭ قاسى. امالسىزدان اۋىلداعى اعا­يىن كەزىندە قۇنى قىمبات بولعان ەلتىرىنى قورانىڭ ٴبىر بۇرىشىنا تاستاي سالۋدان ارىگە اسا الماي ٴجۇر. بۇل قاشانعا دەيىن سوزىلماق؟ تۇيتكىلدىڭ ٴتۇيىنى ٴالى كۇنگە دەيىن تارقاتىلماي تۇر. قانشا جىلدان بەرى ٴسوز بولىپ كەلەدى. ناتيجە شامالى. ەلتىرىنى وڭدەمەك تۇگىل، ودان قىرقىلعان ٴجۇننىڭ ٴوزى تاۋ-تاۋ بولىپ ٴۇيىلىپ جاتىر.

ەرتەدەن كەلە جاتقان مال تۇقىمى بىزدە وسىلايشا كادەگە جاراماي كەلەدى. ونىڭ تۇقىمىن اسىلداندىرۋ ماسەلەسى دە ٴوز دەڭگەيىندە ەمەس. كەزىندە قاراكولدىڭ ٴوزىنىڭ قانشاما قۇندى تۇرلەرى شىعارىلدى. ٴما­سەلەن، سىر وڭىرىندە سۇرحانداريا دەگەن قاراكول قويىنىڭ ٴتۇرى بار. ۋاقىتىندا ونى مەملەكەت وتە جوعارى باعالايتىن. عالىم­دار دا قانشاما تەر توگىپ، كوز مايىن تاۋىستى. قىنجىلارلىعى، سول تۇقىمنىڭ ٴوزى جوعالۋعا جاقىن. شيەلى اۋدانىنىڭ تار­توعاي اۋىلىنداعى ٴبىر شارۋا قوجالىعى عانا سول تۇقىمدى باعىپ ٴجۇر. ەگەر ولاردى ساقتاۋعا قازىرگى كۇنى ٴوز دەڭگەيىندە ٴمان بەرمەسەك، الداعى ۋاقىتتا مۇلدەم كوز جازىپ قالۋىمىز عاجاپ ەمەس. سون­دىقتان مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كوڭىل ٴبول­گەنىمىز ارتىق ەمەس. جالپى، ەلتىرى بىرنەشە سالادا قاجەت ەتىلەدى. اسىرەسە قورعانىس سالاسىن­دا ودان كيىمدەرگە جاعا تىگىلەدى. ال الەمدە قىمبات باعالى كيىمدەرگە دە پايدالانادى. بىزدە ونى كادەگە جاراتۋعا كوڭىل ٴبولى­نەر ەمەس.

قازاقستاندا مالدىڭ كوپتەگەن ٴتۇر­لەرى بار. دەگەنمەن ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا وسىنداي جاعدايدى باستان كەشىرىپ وتىر. ونى مىنا دەرەكتەردەن كورۋگە بولادى: بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە بار بولعانى 10 ملن-نان استام قوي وسىرىلەدى ەكەن. ونىڭ باسىم كوپشىلىگى — جەكەنىڭ قولىندا. اسىل­تۇقىم­دىسى وتە از. 90-جىلدارعا دەيىن شوپاناتا تۇقى­مى ودان ٴۇش-تورت ەسە كوپ بولاتىن. قىس­قاسى، قوي شارۋاشىلىعىنا شىنداپ دەن قوياتىن ۋاقىت جەتكەن سەكىلدى.

داۋلەت يبراگيموۆ، قىزىلوردا وبلىستىق مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردى قايتا دايارلاۋ جانە ولاردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ وڭىرلىك ورتالىعىنىڭ قىزمەتكەرى، اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمىنىڭ كانديداتى:

– جالپى، قاراكول تۇقىمىنا ٴوز دەڭگەيىندە ٴمان بەرىلۋى قاجەت دەپ سانايمىن. ونى تەك ٴوسىرىپ قانا قويماي، مول تابىسقا كەنەلۋگە بولادى. بۇل ماقساتتا ارنايى باعدارلاما قابىل­دانسا دا ارتىق ەمەس. دەگەنمەن بىزدە وسى جاعى كەمشىن سوعىپ تۇر.

اۆتور: ٴادىلجان ۇمبەت قىزىلوردا وبلىسى

http://alashainasy.kz/main/25875/

ٴبىزدىڭ telegram-پاراقشامىزدا قازاقستاننىڭ ماڭىزدى جاڭالىقتارى. جازىلىڭىزدار!