حرۋششەۆتىڭ قۇنارلى جۇگەرىسى تاۋىقتاردىڭ «تۇسىنە كىرىپ» ٴجۇر

حرۋششەۆتىڭ «سۇيكىمدى سوپاعىن» باعىپ-قاعىپ ٴوسى­رۋ وڭاي بولماعانىمەن، قۇس شارۋاشىلىعىندا دا، مال بورداقىلاۋدا دا تاپتىرمايتىن داقىل ەكەنى بايا­عىدا-اق دالەلدەنىپ قويعان. ەگۋىنەن باستاپ، ونى جاق­سىلاپ وسىرگەن جاعدايدا ٴار گەكتارىنان 12-14 تون­ناعا دەيىن تازا ٴدان، 30-40 توننا توڭىرەگىندە سۇر­لەم الۋعا بولادى. كەڭەس كەزەڭىندە ٴبىر عانا اۋدان كو­لەمىندە 200 مىڭ تونناعا دەيىن جۇگەرى وندىرىلەتىن. بۇگىندە ەلىمىزدىڭ ٴار ايماعىندا وسىرىلەدى. ٴبىراق تام-تۇم. قازاق ەگىنشىلىك عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى جۇر­گىز­گەن كوپجىلدىق اگروتەحنيكالىق زەرتتەۋلەردىڭ نا­تي­جەسى كورسەتكەندەي، ٴار گەكتارعا 120 كەلى ازوت، 180 كەلى فوسفور مەن 60 كەلى كاليي سىڭىرگەندە، دان­دىك جۇگەرىنىڭ ٴار گەكتارىنان 92،8 سەنتنەردەن ٴونىم الۋعا بولادى ەكەن. دەگەنمەن بۇگىندە جۇگەرىنى ٴوسىرىپ، وندىرگەنمەن، وتكىزۋدە ٴبىرشاما قيىندىق تۋىنداۋدا. باعا دا قىردىڭ قىزىل تۇلكىسىندەي مىڭ قۇبىلىپ تۇ­رادى. كەڭەس زامانىندا مەملەكەت بارلىق ٴونىمدى قا­بىلداپ الىپ، قۇس شارۋاشىلىقتارىنا تاراتىپ بە­رە­تىن. ٴقازىر مۇنداي كومەك كوزدەن بۇل-بۇل ۇش­قان. جۇگەرى وسىرۋمەن اينالىساتىن اۋ­دان­دار ٴوز كۇندەرىن وزدەرى كورىپ، قامدارىن وزدەرى جاساۋعا ۇيرەنگەن. بۇدان بولەك، مال مەن قۇس شارۋاشىلىعىنا پايدالانىپ قا­نا قويماي، ونىڭ ٴتاتتى نارىعىندا دا ­كور­سە­تەر كومەگى كوپ. ماسەلەن، جاركەنت كراح­مال جانە سىرنە زاۋىتى جىلىنا 10 مىڭ توننا جۇگەرى قابىلدايدى. ونى، نەگىزىنەن، تاماق ونەركاسىبىنە پايدالاناتىنى بەلگىلى. بۇدان بولەك، گليۋتەن، جۇگەرى مايى جانە مال ازىعىنا قاجەتتى جەم دە شىعارىلادى. بۇ­گىن­دە زاۋىت وندىرەتىن كراحمال مەن سىرنەنى «جامبىلگيپس»، «راحات»، «قازاقستان قاعا­زى»، «قازۋپاك»، «حاملە»، «الماتىازىق» سىن­دى ىرگەلى كاسىپورىندار تۇتىنىپ وتىر. مال مەن قۇس شارۋاشىلىعىنا قاجەتتى گليۋ­تەندى «قوستاناي قۇس» جانە وسكەمەندەگى قۇس فابريكالارى ساتىپ الادى. سونداي-اق مۇندا وندىرىلگەن ٴونىم ٴتۇرى رەسەي، قىر­عىز­ستانعا ەكسپورتتالادى. جۇگەرى كراحمال جا­نە سىرنە زاۋىتىندا التى ٴتۇرلى زاتقا اي­نا­لا­دى. وسىعان قاراپ، كەلەشەكتە جۇگەرىدەن ٴونىم وندىرەتىن زاۋىت سانىن كوبەيتسەك، ۇت­پا­ساق، ۇتىلماس ەدىك دەگەن وي قاۋزاي­دى. جۇگەرى شارۋاشىلىعىنىڭ دا شار­شا­تا­تىن ماسەلەلەرى شاش ەتەكتەن. بيىل جۇگە­رىنىڭ ٴبىر كەلىسى 15 تەڭگەگە باعالاندى. بۇل، ارينە، تومەن باعا. جۇمىسى اۋىر، راحاتى كەم جۇگەرى ٴوسىرۋ وڭاي ەمەس. وسىدان ٴۇش جىل بۇرىن ٴبىر كەلى جۇگەرى 30-40 تەڭگەگە دەيىن كوتەرىلگەن بولاتىن. بيداي، ارپا سىندى ٴداندى داقىلداردىڭ بىتىك شىققانى جۇگەرى باعاسىنىڭ تومەن قۇلديلاۋىنا اسەر ەتەدى. قۇس جەمىنىڭ 70-80 پايىزىن جۇگەرى قۇراۋى ٴتيىس. ويتكەنى جۇگەرى-جەمدى تۇتىنباعان تاۋىقتار ستاندارتقا ساي ەمەس جۇمىرتقالار تۋادى. جانە ٴبىر قاپ دەگىزەرى – ٴبىراز قۇس شىعىنى بولادى. قۇستىڭ نەگىزگى جەمى جۇگەرى بولۋى ٴتيىس، الايدا ونى جۇ­مىرت­قا وندىرۋشىلەردىڭ كوبىسى ەسكەرە بەر­مەيدى. قاي جىلى قانداي ٴداندى داقىل ارزان بولادى، سونى الۋعا تىرىسادى. بۇل ٴوز كەزەگىندە جۇگەرى شارۋاشىلىعىنىڭ قۇل­دى­راۋىنا اكەپ سوقتىرادى. جۇگەرىنىڭ سۋدى اسا كوپ مولشەردە قاجەت ەتەتىن داقىل ەكەنى بەلگىلى. ونى نەعۇرلىم كوپ سۋارعان سايىن ونىمدىلىگى ارتا تۇسەدى. «تامشىلاتىپ سۋارۋ تەحنولوگياسىن جۇگەرىگە دە جاراتىپ، مول ٴونىم الۋدى ازىردەن-اق قولعا الۋ قا­جەت» دەيدى ماماندار. بۇگىندە وسى تەح­نو­لو­گيا­نى يزرايلدە قولدانىپ، جۇگەرىدەن مول ٴونىم الىپ وتىر. سۇرلەممەن بور­دا­قى­لان­عان مال ەت پەن ٴسۇتتى كوپ بەرەدى. ەلىمىز كە­دەن­دىك وداققا ەنگەننەن كەيىن، مالدى بور­دا­قىلاپ، رەسەيگە ەت وتكىزەمىز دەپ ماقسات قويىپ وتىر. ارينە، بۇل كەزەكتە ما­لىمىز سەمىز بولۋى ٴۇشىن ەڭ الدىمەن جۇگەرى شار­ۋا­شىلىعىن دامىتۋ قاجەت. جۇگەرى شا­رۋا­شىلىعى تىزبەكتەلگەن، ياعني كلاستەرلى ٴوندىرىستى دامىتۋعا جول اشاتىنى بەلگىلى. «دالا ارۋىن» وسىرەتىن ايماقتار ەت-سۇت ٴوندىرۋدى جانە قۇس شارۋاشىلىعىن دا­مى­تۋ­دى قوسا الىپ ٴجۇرىپ، ەكى جەپ بيگە شى­عۋى­نا بولادى... بۇل سالاداعى ەڭ ٴبىر ارتىق­شىلىعىمىز – ەلىمىزدە ساپالى تۇ­قىم دايىن­داۋ جوعارى دەڭگەيدە دامى­عان. جۇگەرى تۇقىمدارىنا تاجىكستان، قىر­عىز­ستان، تۇرىكمەنستان، يران، تۇركيا سىندى ەلدەر قاتتى قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، ساتىپ الۋدا. ٴتۇرلى داقىلداردىڭ تۇقىمىن دايىن­­­دايتىن جاركەنتتەگى «بۋدان» شا­رۋا­شى­لىعى ٴقازىر ەلىمىزدە ەگىلەتىن جۇگەرى تۇقىمىنىڭ 50 پايىزىن ازىرلەپ شىعارادى. ٴبىر عانا اۋداندا جۇگەرى ٴوسىرۋ ٴۇشىن ورتا ەسەپپەن العاندا 525 توننا تۇقىم قاجەت ەكەن. بۇل ٴۇشىن تۇقىم دايىندايتىن شارۋا­شى­لىقتارعا ارنايى سۋبسيديا بەرىلىپ جاتىر. نۇرعيسا ەلەۋبەكوۆ (فوتو) سونداي-اق تاماق ونەركاسىبىندە پاي­دا­لانىلاتىن كونسەرۆىلەنگەن جۇگەرىنىڭ ٴبارى دە شەتەلدەن تاسىمالدانادى. بۇل دا – وي­لان­تارلىق ماسەلە. 2012 جىلدان باستاپ گرۋزيا جۇگەرىنى ەكسپورتتاۋدى قارقىندى تۇر­دە قولعا الماق. ولار ازىردەن-اق دايىن­­دىقتى باستاپ  كەتتى. گرۋزيانىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ٴمينيسترى باكۋر ­كۆەزە­رەلي ەلگە يمپورتتالاتىن جۇگەرىنىڭ 25 پايى­زىن وزدەرىندە وندىرىلەتىن جۇگەرىمەن الماستىرماق. ولار 2011-12 جىلدارى 260 مىڭ گەكتارعا جۇگەرى ەگۋدى جوسپارلاپ تا قويدى. ٴسويتىپ، 1 ميلليون توننادان اس­تام ٴونىمدى ەكسپورتتاماق. الدىنا وسىنداي ماقسات قويعان ەل باستى قارسىلاسى ۋكراي­نا­نى جولدا قالدىرامىز دەپ وتىر. گرۋزيا ەرتەرەك ەسىن جيىپ، جۇگەرى شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا ارنايى باعدارلاما قابىلداپ جات­قاندا، ٴبىزدىڭ قامسىز وتىرۋىمىز اتتە­گەن-اي دەگىزەرى انىق. ونىڭ ۇستىنە، جۇگەرى – ەكزوتيكالىق ٴونىم ەمەس، وزىمىزگە ەتەنە تانىس داقىل. وندىرۋدە دە كوپجىلدىق تاجى­ريبەمىز بار. ەندەشە... نيزامۋتدين ٴپىرمانوۆ، وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسى باستىعى­نىڭ ورىنباسارى: – بۇگىندە، راسىندا، جۇگەرى داقى­لى­نا دەگەن سۇرانىس ارتىپ وتىر. قۇس فاب­ري­كالارى كوبەيۋدە. سوعان وراي سۇرانىس تا ارتا تۇسۋدە. سول ٴۇشىن جۇگەرى داقىل­دا­رىن ەگەتىن القاپتاردى كوبەيتۋ مىندەتى تۇر. اۋىل شارۋاشىلىعىن دامى­تۋدىڭ 2011-15 جىلدارعا ارنال­عان باعدارلاماسىنىڭ ىشىنە جۇگەرى دا­قى­لى دا كىرەدى، دەگەنمەن وعان ارنالعان ار­نايى ٴبولىم جوق. جۇگەرى – تاريح ەۋروپالىقتار وڭتۇستىك امەريكانى اشقان كەزدە «مانس» دەپ اتالاتىن، وسى كۇنگى جۇگەرى داقىلدارىن تاپقان. ونىڭ ال­عاشقىسىن ەۋروپاعا حريستوفور كو­لۋمب اكەلگەن. تمد اۋماعىندا جۇ­گەرىنىڭ العاش ورنىققان جەرى – مول­دوۆيا. ودان ۆ،ە دارۋمەندەرى، تەح­ني­كا­لىق ماي، لينو­لەۋم، جەلىم، جاساندى جىبەك الىنادى. جۇگەرى ٴوندىرۋشى ۇزدىك 10 ەلدىڭ قاتارىنا اقش، قىتاي، برا­زي­ليا، مەكسيكا، ار­گەن­تينا، فرانسيا، كانا­دا، يتاليا كىرەدى. ماسەلەن، اقش-تا جىلىنا 332 092 180 توننا جۇگەرى ون­دىرىلەدى. جۇگەرى – دەرەك جۇگەرىنىڭ 65-70 پايىزى كومىر­سۋ­تەكتەن، 7-12 پايىزى اقۋىزدان، 3-6 پايىزى مايدان تۇرادى. بۇگىندە ەلىمىز­دە­گى شا­رۋا­شىلىقتاردا بەلگىلى سەلەك­سيو­نەر لازار كوييچ بۋدانداستىرعان جۇگە­رىنىڭ 24 تۇقىمى بار. 12 تۇقىم ٴتۇرى مەم­لەكەتتىك رەەسترگە تىركەلگەن. تۇلپار-539، التىن-739، ارمان-689، قاززپ-200، سكيف-619، سۇڭقار-779، ماركو-419 دەپ اتالاتىن تۇقىم ٴتۇرى ەلىمىزدىڭ كليماتتىق جاع­دايى­نا بەيىمدەلگەن. جۇگەرى – ٴدارۋ جۇگەرى انالىعىنىڭ ٴوت جۇرگىزەتىن قاسيەتى بار ەكەنى دالەلدەندى. ونىڭ اسەرىنەن ٴوت سەكرەسياسى ارتادى دا، بيليرۋبين سانى ازايادى، ٴوت سۇيىلادى، قانداعى پروترومبين سانى ارتادى، ديۋرەز كۇشەيە تۇسەدى. جۇگەرى انالىعىن باسقا دا دارىلىك وسىمدىكتەرمەن قوسىپ، حولەسيستيت، گەپاتيت كەزىندە ٴوت جۇرگىزەتىن جانە ٴوت ٴبولىپ شىعاراتىن ٴدارى رەتىندە، سونداي-اق قان كەتۋىن توقتاتاتىن پرەپارات رەتىندە قولدانادى. جۇگەرى – جاڭالىق اقش عالىمدارى س ۇلى مەن جۇگەرى ونىمدەرىنىڭ ۆەنەرولوگيالىق اۋ­رۋ­لارعا قارسى ەمى بار ەكەنىن انىقتادى. بۇل جۇگەرىنىڭ قۇرامىنداعى ارگينين امين­قىشقىلىندا ەكەن. زەرتتەۋشى عا­لىم­داردىڭ مالىمەتىنشە، اعزانى مەرەز، سوز سياقتى تەرى-ۆەنەرولوگيالىق اۋ­رۋ­لاردان قورعاۋ ٴۇشىن دەنەدەگى ماكروفاگ جاسۋ­شا­لاردىڭ قىزمەتىن كۇشەيتۋ كەرەك. بۇل جا­سۋشالار اۋرۋ قوزدىرعىشتارى مەن باس­قا دا بوگدە جاسۋشالاردى جويا الا­دى. ال ماكروفاگتاردىڭ بەلسەندى ارە­كەت ەتۋى ٴۇشىن اعزادا ارگينين امين­قىش­قىلى كوپ بولۋى قاجەت. اۆتور: گۇلجان كوشەروۆا http://www.alashainasy.kz/main/19505/

ٴبىزدىڭ telegram-پاراقشامىزدا قازاقستاننىڭ ماڭىزدى جاڭالىقتارى. جازىلىڭىزدار!