گەس جوبالاۋشى اعايىندى قاسىمبەكوۆتەر - ماڭىزدى ماماندىقتى مەڭگەرگەن قازاق جاستارى نەگە از؟

جال­پى، قازاقستان رەس­پۋبلي­كاسى پرە­زيدەنتىنىڭ 2010 جىلعى 1 اقپان­دا­عى № 922 جار­لىعىمەن بەكىتىلگەن قازاقستان رەس­پۋبليكاسىنىڭ 2020 جىلعا دەيىنگى ستراتەگيالىق دامۋ جوسپارىنا سايكەس، ەكونوميكا قا­جەتتىلىكتەرىن تولىق قانا­عات­تاندىراتىن ٴوندىرىس قا­لىپ­تاسىپ، ەلەكتر ەنەرگەتيكاسى سەكتورىندا بۇگىنگى نارىقتىق جاعدايدا سا­لانىڭ دامۋىن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن باعا جانە تاريف ٴتۇزۋ رەفورمالارى جۇرگىزىلۋى ٴتيىس. ەلەكتر ەنەرگەتيكاسىن دامى­تۋدىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ ٴبىرى - سۋ ەنەر­گياسى، جەل جانە كۇن ەنەر­گياسى سياقتى جاڭار­تىلاتىن قۋات كوزدەرىن ٴوندىرۋشى كاسىپورىندار اشۋ. وسى تۇر­عىدان ولاردى جو­بالاۋ، تەحني­كالىق نەگىزدە­مەلەرىن جاساۋعا وتاندىق ماماندار قان­شالىقتى قاۋقارلى؟ سالاداعى ۇلت­تىق كادرلاردىڭ ارا سالماعى قانداي؟ قازاق جاستارىنىڭ جو­بالاۋ جۇمىستارىنا ىقىلاسى بار ما، دەگەن سۇراقتار وتە وزەكتى. وعان جاۋاپ ىزدەپ ٴبىز گەس جوبالاۋمەن اي­نالىساتىن قازاقستانداعى جال­عىز كاسىپورىن «كازگيدرو» جشس-ىنە ات باسىن تىرەگەن ەدىك. بۇل كاسىپورىن وتكەن عاسىردىڭ 40-شى جىلدارىنان باستاپ ماس­كەۋدەگى بۇكىلوداقتىق اتاقتى «گيد­روپروەكت» ينستي­تۋتىنىڭ رەس­پۋبليكالىق في­ليالى بولعان. ونىڭ جوبالارى بويىنشا كەزىندە قاپشاعاي، شاردارا، شۋلبا سياق­تى گەس-تەر، مەدەۋدەگى بوگەت، ۇلكەن جانە كىشى الماتى شاتقال­دارىنداعى سەلدەن قورعايتىن قۇ­رىلىمدار سالىنعان. وسىنداي ما­ڭىزدىلىعىنا قاراماستان، توق­سانىنشى جىلدارداعى قيىن­دىقتار كەزىندە تاراپ كەتە جازداعان بۇل جوبالاۋ مەكەمەسى 2000 جىلدان بەرى عانا قايتا جاندانىپ، ٴقازىر اياعىنا تىك تۇرىپ كەلەدى. ۇجىمنىڭ باس ديرەكتورى سۇلتان اۆچيحا­نوۆتىڭ ايتۋىنشا، وعان باستى سە­­بەپ - ۇكىمەتتىڭ ەنەرگەتيكاعا، سو­­نىڭ ىشىندە سۋ ەنەرگياسىن پاي­دالانۋعا كوبىرەك كوڭىل ٴبولۋى بو­لىپ وتىر. قازىرگى كۇنى ۇجىمدا 50 ادام ەڭ­بەك ەتەدى. كوبى ورتا جاستان اسىپ، زەينەتكەرلىككە جاقىنداپ قالعان جاسامىس جاندار. ال ٴوز قانداستارىمىز ٴتىپتى از. سولار­دىڭ ىشىندە جامبىل جانە عا­لىمجان قاسىمبەكوۆ ەسىمدى اعا­يىندى ەكى قازاق جىگىتى مەن تاعى ەكى قازاق قىزى جۇمىس ىستەيدى ەكەن. اعا­يىندى جىگىتتەر 2004-2005 جىل­دار­دان بەرى ىستەسە، ەكى قىزدىڭ كەل­گەنىنە بىر-ەكى جىل عانا بولعان. جاستار مۇندا قىز­مەتكە كەلگە­نىمەن، كوبى جۇمىس ەرەكشەلىگىنە بە­يىمدەلە الماي، قيىندىعىنا شى­داماي ۇزاق تۇراقتامايتىن كورىنەدى. بۇرىن دا سولاي بولعان، ٴقازىر دە سولاي! ەرتەدەن كەلە جات­قانداردىڭ ىشىندە تەك جاسى جەت­پىستى القىمداعان تولقىن حاسەنو­ۆا دەي­تىن اپاي عانا بار. جاستاردىڭ ىشىندەگى تا­جىريبەسى مولداۋى - عالىمجان قاسىمبەكوۆ. ۇياڭ ٴجۇزدى، ٴالى دە بەتىنەن بالالىق اڭ­عالدىقتىڭ بەلگىلەرى كەتە قوي­ماعان ونىڭ مويناق، ەسىك، قاراتال سياقتى كۇردەلى گەس-تەردىڭ تەح­نيكا-ەكونوميكالىق نەگىز­دەمە­لەرىن، ەرەكشە تەحنيكالىق شە­شىم­دەرىن تابۋعا قاتىسقانىنا ٴبىر قا­راعاندا سەنە دە قويمايسىڭ. ول 2004 جىلى تاراز مەملەكەتتىك ۋني­ۆەرسيتەتىن «قالىپتاسپاعان جانە قايتا جاڭاراتىن ەنەرگيا كوزدەرى» ماماندىعى بويىنشا ٴبىتىرىپ، جوعارى ٴبىلىم العان. وقۋ بىتىرگەلى وسىندا ىستەيدى. - العان ماماندىعىم كۇن، جەل جانە سۋ ەنەرگيالارىن پايدالانۋعا بايلانىستى بول­عاندىقتان، مەنى ۇجىم مۇشەلەرى بىردەن جىلى قا­بىلدادى. اسى­رەسە، العاشقى باس­تىعىم - جوبا جەتەكشىسى، مارقۇم تي­موفەي يۋگايدىڭ ۋنيۆەر­سيتەتتە العان ٴبىلىمىمدى ارى قا­راي ۇش­تاستىرىپ، مامان رە­تىندە قالىپ­تاسۋىما كوپ جاردەمى ٴتيدى. ول كىسى كەلگەن بويدا «بىزگە تەك قانا سى­زۋمەن اينالىساتىن «چەر­تەج­نيك» كەرەك ەمەس، كەرەگى - وزىن­شە ويلاي الاتىن، ين­جەنەرلىك ەسەپتەۋلەردى جەتىك بى­لەتىن مامان» دەپ، ۇيىپ-توگىپ قو­سىمشا تاپسىر­مالار بە­رەتىن. تۇنىمەن ۇيىقتاماي ىزدەنىپ، تاپسىرمانى ورىنداعان كۇندەر دە بولدى، - دەيدى عالىم­جان. ونىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى كەزدە قىتايلىقتار سالىپ جات­قان، قۋات­تىلىعى 300 مۆت-تى قۇرايتىن مويناق گەس-ىنىڭ ەكولوگيالىق تالاپتارعا جاۋاپ بەرەتىن العاشقى ٴۇش نۇسقاسىن قاراستىرعاندا، ەڭ قيىنى جەر استىمەن وتەتىن دەري­ۆاسيالىق ۇڭگىردىڭ قۇرىلىمىن نەگىزدەۋ بولعان. ديامەترى 9 مەتر، ۇزىن­دىعى 11 شاقىرىم شاماسىن­داعى تاس قۇبىردى قازۋ ارقىلى سۋ قويماسى مەن گيدروتۋربينا اراسىن جالعاپ، ۇزدىكسىز سۋ بە­رۋ­دى قامتاما­سىز ەتۋ وڭاي شا­رۋا ەمەس ەدى. بۇرىن قولدانىلماعان سول شەشىمنىڭ ٴقا­زىر ىسكە اسىپ جاتقانىنا ول شىن كوڭىلدەن قۋانادى. ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، ال­ماتى وبلىسى رايىمبەك اۋ­دا­نىن­دا شارىن وزەنىنە سالىنىپ جات­قان مويناق گەس-ىنىڭ قۇرى­لىسى 1985 جىلى باستالعان­مەن، كەڭەس­تەر وداعى ىدىراپ، قار­جىلاندىرۋ­دىڭ توقتاۋى سال­دارىنان قۇرىلىس جۇمىس­تارى ىركىلىپ قالعان ەدى. ەلباسى تاپسىرماسىنا وراي، 2005 جىلى قر ۇكىمەتىنىڭ ارنايى شە­شى­مى­مەن عانا جوبا جالعاسىن تاپ­تى. ول - ەلىمىزدە بالاماسى جوق، ٴتىپتى الەمدە ساۋساقپەن سانارلىق بى­رە­گەي قۇرىلىس نىسانى. ستان­سىنىڭ ەرەكشەلىگى، سۋ قويماسى مەن گەس عيماراتىنىڭ اراسىن­داعى تاۋدى ويىپ جاسالعان 9،2 شا­قىرىمدىق تۋىندى قۇبىر ارقىلى كەلگەن سۋ 500 مەترلىك سار­قىرامادان تومەن قاراي قۋاتى 150 مۆت-قا تەڭ ەكى سۋ تۋربيناسىنىڭ قالاعىنا قۇلاپ، ونى ىسكە قوسادى. سونىڭ ناتي­جەسىندە وسىنداي ەكى تۋربينادان 300 مۆت ەكولوگيالىق تازا ەلەكتر ەنەرگياسى وندىرىلەدى. مويناق گەس-ىنىڭ جىلدىق ورتاشا ونىم­دىلىگى 1027 كۆت/ساعات، جوبانىڭ جالپى قۇنى 54،1 ميلليارد تەڭگەنى قۇرايدى. كەز كەلگەن گيدروتەحنيكا­لىق قۇ­رىلىستىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ٴۇشىن تۆورچەستۆولىق عىلىمي كوز­قاراس، جاڭالىق ەنگىزۋ قاجەت. سون­دىقتان 2008 جىلى الماتى وبلى­سىندا شاعىن گەس-تەردى كەڭ كو­لەم­دە يگەرۋ باعدارلاماسى بو­يىن­شا ىسكە قوسىلعان ەسىك-2 گەس-ىنىڭ جوباسىن جاساعاندا سۋ الۋ عي­ما­راتى مەن قۇم ۇستاعىش قۇرىلىم­داردى جەتىلدىرۋ مىن­دەتى عالىم­جانعا جۇكتەلەدى. مۇنىڭ ۇلكەن جاۋاپتى ٴىس ەكەنىن تۇسىنگەن ول تىن­باي ىزدەنىپ، اتاق­تى عالىم، پروفەس­سور ر.ج.جو­لايەۆ ٴادىسىن قولدانىپ، قۇرامىندا قۇمى بار اعىن سۋدى جاساندى يىرىمگە ٴتۇسىرۋ ارقىلى تاۋ سۋىنىڭ گيدروتۋربيناعا تازارىپ ٴتۇسۋى قامتاماسىز ەتىلەتىن وندى­رىستىك ٴتاسىلدى ومىرگە اكەلەدى. ٴقا­زىر بۇل گەس ۇتىمدى رەجيمدە جۇمىس ىس­تەپ، جىل بويىنا 28،1 ميلليون كۆت/ساعات ەلەكتر ەنەر­گياسىن ٴون­دى­رىپ تۇر. قالىپتاسقان قۋاتى 4،2 مۆت-تى قۇرايدى. تارمۋ-دى ينجەنەر-گيد­رو­تەحنيك ماماندىعى بويىنشا 1997 جىلى بىتىرگەن اعاسى جام­بىل قا­سىمبەكوۆ جوبالاۋ ينس­تيتۋتى­نا 2005 جىلدىڭ سوڭىندا جۇمىسقا تۇرادى. سۋ شارۋا­شىلىعىندا ىس­تەپ، وندىرىستە جيناعان تاجىري­بە­سىنىڭ جانە جەكە قابىلەتىنىڭ ار­قاسىندا ول دا جوبالاۋ جۇمىس­تارىن تەز مەڭگەرىپ كەتەدى. - مەن جۇمىسقا كىرگەن كەزدە قاراتال-2 گەس-ىنىڭ جوباسى قىزۋ تۇردە ورىندالىپ جاتقان كەز ەكەن. سوندىقتان ويلانىپ-تولعانۋعا دا مۇرشا بولعان جوق، سىزبالاردى قۇراستىرىپ، ورىن­داۋعا قاجەتتى «اۆتوكاد» جانە باسقا دا كوم­پيۋتەر باعدار­لامالارىن تەز ارادا ۇيرەنىپ، تولىق مەڭگەرۋگە تۋرا كەلدى. جوبانىڭ باس ينجەنەرى لەو­نيد پەرەميتين بەرگەن اقىل-كەڭەستەردىڭ، بۇرىن جا­سال­عان ينجەنەرلىك نەگىزدە­مەلەردىڭ كوپ پايداسى ٴتيدى، - دەيدى جامبىل ٴبىزدىڭ قويعان سۇراقتارىمىزعا جاۋاپ بەرە وتىرىپ. ول وسى قۇ­رى­لىسقا باي­لانىستى گەس-تىڭ تەگەۋ­رىندى باس­سەينىن، سۋ ەكپىنىن باسەڭ­دەت­كىشتى جانە ارتىق سۋدى سىرت­قا جىبەرەتىن قۇرىلىمداردى ساپالى جوبالاۋمەن كوزگە ٴتۇ­سىپتى. بۇل شا­عىن گەس ٴۇش جىل­دان بەرى قۋاتتى­لىعى 4،0 مۆت ك­و­لەمىندە پايدالا­نىپ كەلەدى. بۇدان سوڭ ٴاعالى-ىنىلى قا­سىم­بە­كوۆ­تەر ٴبىر وزەننىڭ بويىنا سا­لىن­عان قۋاتتىلىعى 4،4 مۆت قا­راتال-3، جانە قۋاتتىلىعى 3،5 مۆت قاراتال-4 كاسكادتى گەس-تەرىن جوبالاۋعا قاتىسادى. ماشىقتان­عان باعىتتارىنا سايكەس جامبىل تەگەۋرىندى باس­سەيندەردى، سۋ ەكپىنىن باسەڭ­­دەتكىشتى جانە دەريۆاسيا كا­نالدارىن جاساسا، ال عالىمجان گەس عيماراتى مەن بەتون جۇ­مىس­تارىن ەسەپتەپ، سىزبالا­رىن ورىن­دايدى. قازىرگى كەزدە شى­جا وزەنى بو­يىنداعى جوبالاۋ جۇمىس­تارىن جا­ساپ جاتقان ەكەن. الداعى ۋا­قىتتا تەك الماتى وبلىسى كولە­مىن­دە 26 شاعىن گەس جوبالانىپ، سا­لىناتىنىن ەس­كەرسەك، بۇل - ەلى­مىزدىڭ يندۋس­تريا­لىق-يننوۆا­سيا­لىق دا­مۋىنا ۇلكەن ۇلەس بولادى دەگەن ٴسوز. جالپى، گەس تۇرعىزۋ ٴۇشىن ٴبىر ٴتيپ­تى جوبانى بىرنەشە رەت پاي­دالانۋعا مۇمكىندىك جوق. ويتكەنى ٴار سۋ كوزىنىڭ ورنالاسۋ جاعدايى، گيد­رولوگيالىق كور­سەتكىشتەرى ٴار­تۇرلى. جوعارىدا ايتىلعان گيد­روتەحنيكالىق قۇرىلىستاردىڭ دا بىر-بىرىنە ۇقسامايتىنى سوندىقتان شىعار. ونى ٴبىز قاسىمبەكوۆتەر تا­نىستىرعان سىزبالاردان بايقا­دىق. قيلى-قيعاش سىزبالار مەن ينجەنەرلىك جاڭا شە­شىمدەردىڭ بىر-بىرىنە ۇندەستىگىنە ريزا بولدىق. جاڭالىققا جانى قۇمار جاپ-جاس جىگىتتەردىڭ قيىندىعى كوپ بولعان­مەن قىزىعى دا جەتكىلىكتى، ابىرويى دا اسىپ تۇسەتىن جوبالاۋ جۇ­مىس­تارىن جاقسى مەڭگەر­گەن­دەرىنە كو­زىمىز جەتتى. ەكەۋى دە ساپالى جاسال­عان جوبالارىنىڭ ناتيجەلى ىسكە اسىپ جاتقان­دا­رىنا، اتقارىلعان ىستەرىنىڭ قاعاز جۇزىندە قالماي، ەل يگى­لىگىنە جارايتىندىعىنا ٴدان ري­زا. «جاستار، سونىڭ ىشىندە قان­داس­­تارىمىز نەگە از؟» دەگەن سۇرا­عى­مىزعا جامبىل بىلاي جاۋاپ بەر­دى: - ويتكەنى جوبالاۋشىلاردى دايىندايتىن ارنايى وقۋ ورىن­دارى جوق. ال جاستاردىڭ كوپ­شىلىگى بۇ­گىنگى كۇنگە دەيىن زاڭگەر، قارجى­گەر، ەكونوميست مامان­دىقتارىن يەلەنگەندى ٴجون سا­نايدى. ولار دا كەرەك شىعار، ٴبىراق ەكونوميكانى يندۋس­تريالىق تۇرعىدان دامىتىپ، ەلىمىزدى الەمدەگى باسەكەگە قابى­لەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسامىز دەسەك، بۇگىنگى ٴىنى-قا­رىنداستا­رى­مىز وندىرىستىك ماماندىقتاردى مەڭگەرگەنىن كوبىرەك قالار ەدىك. ەگەر ٴوندىرىس ورىندارى كوبەيىپ، جۇمىسقا تۇرۋ مۇمكىندىگى مولاياتىن بولسا، ارينە، قازاق جاستارى كەز كەلگەن سالاعا قاتىستى ماماندىق­تاردى مەڭگەرىپ كەتە الادى. ويت­كەنى ولار تابيعاتىنان وتە دارىن­دى، ەلگەزەك بولىپ كەلەدى. نە نار­سەنى دە تەز ۇيرەنىپ الادى. ٴيا، شىنىندا دا ەگەمەندى ەلى­مىز بۇكىل تاۋەلسىزدىكتىڭ نەگىزى سا­نالاتىن ەكونوميكالىق تاۋەل­سىزدىككە قول جەتكىزۋ ٴۇشىن اعا­يىندى قاسىمبەكوۆتەر سەكىلدى ٴجۇز مىڭداعان جاستار عىلىم، بىلىممەن بىرگە وندىرىستىك مامان­دىقتاردى مەڭگەرۋلەرى ٴتيىس. سوندا كوپ سالادا شەتەلدىك ما­مان­دارعا دەگەن مۇق­تاج­دىق تا جوعالادى. ولارعا جۇم­سالاتىن قىرۋار قارجى ٴوز ەلىمىزدى، ٴوز ٴومىرىمىزدى جاقسارتۋعا جۇم­سالاتىن بولادى. http://www.aikyn.kz/index.php؟option=com_content&task=view&id=6310&itemid=2

ٴبىزدىڭ telegram-پاراقشامىزدا قازاقستاننىڭ ماڭىزدى جاڭالىقتارى. جازىلىڭىزدار!