بەنزين باعاسىن قىمباتتاتاتىن بەس سەبەپ

ارينە، ەلىمىزدىڭ جانار-جاعارماي سۇ­را­­نىسىن قاناعاتتاندىرا الماعان جاع­داي­دا بۇل نارىقتا وزدىگىنەن كولەڭكەلى بيزنەس كولبەڭدەرى انىق. وڭتايلى مۇمكىندىككە يە بولعان مۇندايلار نارىقتاعى باسكەلەستىكتىڭ ٴادىل جۇرۋىنە مىندەتتى تۇردە تۇساۋ بولادى. سوڭعى كەزدەرى رەسەيدىڭ جانار-جاعارماي نا­رىعىندا ۇلكەن ٴدۇمپۋ ورىن العانى بەل­گىلى. سونىڭ سالدارىنان باعا شارىقتاپ شى­عا كەلدى. سولتۇستىك كورشىنىڭ جايى ٴبىزدىڭ نا­رىعىمىزعا دا اسەر ەتىپ جاتىر. ال رەسەي­لىك ساراپشىلار مۇنىڭ ٴبارى باسەكەلەستىكتىڭ شىنايى بولۋىنا كەدەرگى كەلتىرۋشى «كو­لەڭ­كەلى مۇنايشىلاردىڭ» ارەكەتىنەن تۋىن­داپ وتىر دەگەن قورىتىندى جاسايدى. نە­گىزى، ٴبىزدىڭ سەكتورىمىز دا «قارا التىندى» ۇرلاپ وندىرۋشىلەردەن كەندە ەمەس.

مۇناي قۇبىرىنان شيكىزات «وندىرەتىن» مۇنايشىلار

كولەڭكەلى مۇناي سالاسى – كوپ دەڭگەيلى جۇيە. بۇل اراداعى «مۇناي وندىرۋشىلەر» «قا­را التىندى» جەر استىنان ەمەس، مۇناي قۇ­بىرىنان الادى. سونىڭ ارقاسىندا ٴقازىر لي­سەنزياسى جوق شاعىن مۇناي وڭدەۋشى زاۋىت­تاردىڭ دا داۋرەنى ٴجۇرىپ تۇر. مۇن­داي­لاردى رەسەيدە حالىق اراسىندا «سا­مو­ۆار» دەپ تە اتايدى ەكەن. بۇلاردىڭ ٴونىمى نا­رىقتان الدەقايدا ارزان باعامەن جانار-جا­عارماي قۇيۋ بەكەتتەرىنە جەتكىزىلىپ وتى­را­دى. ٴبىراق ٴونىم ساپاسىنا كەپىلدىك بەرىل­مەي­­ٴدى. ال ساپاسىز جانار-جاعارمايدىڭ باس­­تى تۇتىنۋشىلارى كىم دەيسىز عوي؟ ولار – جۇك كولىكتەرى، اسىرەسە ۇزاق جولعا شىعا­تىن­­دارى، شاعىن اۋىل شارۋاشىلىعى ۇيىم­­دارى جانە رەسەيلىك كولىكتەردىڭ ۇنەم­ٴشىل جۇرگىزۋشىلەرى.

ماگيسترال قىسىمىنىڭ نورماسىن بۇزباي سورعىشتى ورناتۋ ٴقاۋىپسىز

بۇرىن قۇبىردى بەتكى جاعىنان تەسسە، ەندى وعان جەر استىنان جەتىپ الاتىن بولعان. ودان، قالا بەردى، ون شاقىرىمعا دەيىن ٴتو­مەنگە بىلدىرمەي جول سالىنادى. ال ويىق كو­لەمىن ماگيسترالدىڭ قىسىمى تۇسپەيتىن نور­ماعا ساي بۇرعىلايدى. سوندىقتان بۇگىن­دەرى قۇبىردىڭ قاي جەرىنەن ۇرلىق جا­سالىپ جاتقانىن انىقتاۋ قيىن كورىنەدى. كەيدە قۇبىردان مۇناي سورعىش زاڭسىز جۇ­مىس ىستەيتىن شاعىن مۇناي وڭدەۋشى زاۋىت­تار­عا نەمەسە مۇناي ساقتاۋشى قويماعا ٴتى­كەلەي تارتىلادى. ال مۇنداي بۇركەنشىك با­زانى سىرتىنان قاراساڭىز، قاراپايىم ساياجاي سەكىلدى: شاعىن ۇيشىگى، باۋ-باقشاسى بار، جان-جاعىنان قورشالعان ۋچاسكە. ٴتۇن­دە بۇل ۇيلەرگە «بەنزوۆوزدار» كەلەدى. سودان-اق مۇنىڭ جاسىرىن قويما ەكەنىن بىلە بە­رۋ­گە بولادى. قىسىمنىڭ تۇسكەنى بەلگىلى بول­عان كۇننىڭ وزىندە دە مۇنايدىڭ قاي جەر­دەن ۇرلانىپ جاتقانىن تابۋ قيىن ەكەن. ياعني بۇگىندەرى ونىڭ دا تەحنولوگياسى دا­مىپ كەتكەن.

ۇنەمدەپ، ارتىعىن شەگەرىپ، ٴبۇتىن ەسەپتى كولىك كومپانياسىنا جازدىرۋ

بۇل سالاداعى ۇساق قىلمىستىق ارەكەتتەر تۇ­تىنۋشىلار اراسىندا ورىن الادى ەكەن. ونىڭ امالى قاراپايىم: ۇنەمدەپ، ارتى­عىن شەگەرىپ، ٴبۇتىن ەسەپتى كولىك كوم­پا­نيا­سىنا جازدىرۋ. كوبىنە جۇك كولىكتەرىن وتىن­مەن فيرما قامتاماسىز ەتەتىندىگى بەلگىلى. ول ٴۇشىن ارنايى تالون نەمەسە پلاستيكالىق كارتا بەرىلەدى. ماسەلەن، جۇرگىزۋشى جانار-جاعارماي قۇيۋ بەكەتىندەگى كاسسيرمەن كەلى­ٴسىپ، 500 ليترگە تولەم جاسايدى. ٴبىراق باكقا ناقتى قۇيىلعانى – 420 ليتر. ايىرماداعى 80 ليتر بەنزين قۇنىنىڭ 0،5 پايىزىن كاس­سير­گە قالدىرعان جۇرگىزۋشى قالعان اقشانى قالتاسىنا باسىپ قالادى.

«بەنزوۆوزدىڭ» دا ٴوز ەسەبى بار

«بەنزوۆوزداردىڭ» دا كولەڭكەلى بيز­نەس­تە وزىندىك سحەماسى بار. كوبىنە بەنزين تا­سىمالدايتىن كولىك جۇرگىزۋشىلەرى «پيس­تو­لەتتە» تۇرعان اداممەن ٴوزارا كەلىسىپ الا­دى. ياعني جۇرگىزۋشى سيستەرنانى بەلگىلەنگەن ٴمول­شەرگە دەيىن ەمەس، اۋزى-مۇرنى تولعان­شا تولتىرىپ الادى. ٴتىپتى كەيدە كولىك يەسى ۇر­لىق بەنزين الىپ كەتىپ بارا جاتقانىن ٴبىل­مەۋى دە مۇمكىن. مۇنداي جاعدايدا وتىن­دى قابىلداۋشى بازا مەن ونى جونەلتۋشى تىكەلەي الدىن الا كەلىسىپ قويادى. ناق­تى­سىن­دا، قۇجاتتا اكەلىنۋى ٴتيىس بەلگىلى ٴبىر كولەم­نەن بەنزين كوبىرەك بولىپ شىعادى. ارينە، بۇل اراداعى ەسەپ ايىرىسۋ قولما-قول اقشامەن جۇرگىزىلەدى. ال اعىلىپ كەلىپ جاتقان جانار-جاعارمايدىڭ زاڭدىسى دا، زاڭسىزى دا ٴبىر قويماعا قۇيىلادى. سول سەبەپتى بازاداعى بەنزيننىڭ قايسىسى قارا، قايسىسى اق ەكەنىن ايىرۋ مۇمكىن بولماي قا­لادى. سوندىقتان جانار-جاعارماي قۇيۋ بەكەتتەرى بىردە ونى نارىقتىق باعامەن سات­سا، بىردە جەڭىلدىك مەرزىمىن جاريالاپ جا­تا­دى. سوڭعى كەزدەرى بۇل سالاداعى قا­دا­عا­لاۋ جۇيەسى كۇشەيتىلگەندىكتەن، الاياقتار سيس­تەرنانى بازاعا جەتكىزبەي، ارتىق دەگەن جانار-جاعارمايدى جولدان قۇيىپ الاتىن دا بولىپتى. وعان ۇزاق جولعا شىعاتىن جۇك كولىكتەرى جۇرگىزۋشىلەرىنىڭ ەفيردەن «ارزان سولياركا ساتامىن نەمەسە ساتىپ الامىن» دەپ جاتاتىندىعى ايعاق.

شاعىن زاۋىت­تار­دىڭ زاڭسىز ىسپەن شۇعىلداناتىنىن ٴدا­لەل­دەۋ قيىن

سوڭعى كەزدەرى رەسەيدە مۇنايدى ۇرلاۋ فاكتىسى جيىلەپ، 2000 جىلدارداعىداي بۇل سالادا ٴتارتىپ قايتادان شاتقالاقتاي باس­تاعان ٴتارىزدى.

«جانار-جاعارماي باعاسى قالاي قىم­بات­تاي باستادى، تاعى دا زاڭسىز ٴبىر جاڭا تول­قىن كورىنىس تاپتى. ۇستىمىزدەگى جىلى قۇ­بىر­دان 313 ويىقتى انىقتادىق، بۇل بىل­تىر­عى جىلمەن سالىستىرعاندا 13،8 پايىز­عا كوپ»، – دەيدى «ترانسنەفت» كوم­پا­نيا­سىن­داعىلار.

ارينە، شيكىزاتتى ەكسپورتتاۋشى مەم­لە­كەت رەتىندە كورشىدەگى بۇل تەندەنسيا ٴبىز­دە دە جاندانا تۇسۋدە. اسىرەسە ٴقازىر كو­لەڭ­كەلى بيزنەستە شاعىن مۇناي زاۋىتتارى يە­لە­ٴرىنىڭ ٴىسى ورگە دوڭگەلەپ تۇر. دەگەنمەن تەك­سەرۋ باستالا سالىسىمەن، زاڭسىز مۇ­نايدى وڭدىرۋشىلەر بىر-بىرىنە الدىن الا حابار بەرىپ قويادى ەكەن. نەمەسە سول ۋا­قىت­تا مۇلدە جۇمىسسىز تۇرعانداي «جاعداي» جاساپ، قاداعالاۋشى ورگان قىزمەتكەرلەرىن وزدەرىنىڭ شاعىم-ارىزدارىمەن شىعارىپ سالادى. سوندىقتان شاعىن زاۋىتتاردىڭ زاڭسىز ىسپەن شۇعىلداناتىنىن دالەلدەۋ قيىن-اق ەكەن.

سول سەبەپتى بولار، مۇناي جانە گاز ٴمينيسترى ساۋات مىڭبايەۆ كوكتەمدە «ەلى­ٴمىز­دەگى شاعىن مۇناي ٴوندىرۋشى زاۋىتتار سا­پالى ٴونىم وندىرمەسە، جابىلۋى كەرەك» دەپ، زاڭ­عا وزگەرىس ەنگىزگەن بولاتىن. ياعني مۇن­داي جاعدايدا ەلىمىزدە جۇمىس ىستەپ تۇرعان 35-تەن استام شاعىن مۇناي وڭدەۋشى زاۋىت­تىڭ كوبىسى جابىلارى ٴسوزسىز. وسىدان-اق قازاقستان دا مۇناي ۇرلىعى بويىنشا قۇر الاقان ەمەس ەكەنىن پايىمداۋعا بولادى.

پارلامەنتتە ٴبىرىنشى وقىلىمدا-اق ماقۇلدانعان «قازاقستان رەسپۋب­لي­كا­سىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە مۇناي جانە مۇناي ونىمدەرىنىڭ اي­نالىمى سالاسىندا مەم­لەكەتتىك باقىلاۋدى كۇشەيتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا ٴوز­گەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەن­گىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسى جايلى پىكىرىندە حالىق قالاۋلىسى ۆالەريي كوتوۆيچ: «سوڭ­عى جىلدارى ەلىمىزدە مۇناي ۇرلىعى كو­بەيىپ كەتتى. مۇناي قۇبىرلارىنا سانك­سيا­لانباعان ويىقتار ورناتۋ ار­قىلى جاسالاتىن مۇنداي قىلمىستىڭ سانى دا جىل وتكەن سايىن ٴوسىپ وتىر. ٴما­سەلەن، 2001-2004 جىلدار ارالىعىندا «قازترانسويل» اق-تىڭ ماگيس­ترا­ٴلىن­دە مۇناي ۇرلىعىنا قاتىستى بىردە-بىر فاكتى تىركەلمەسە، 2009 جىلى مۇن­دا­عى قىلمىستىق ٴىس 148-گە جەتكەن. مۇناي قازاقستان ٴۇشىن ستراتەگيالىق ٴونىم بو­لىپ تابىلادى. ەل بيۋدجەتى، نەگىزىنەن، وسى ٴونىمنىڭ الەمدەگى بولجالعان با­­عاسىنا نەگىزدەلەتىنىن ٴبارىمىز بىلەمىز. سوندىقتان ونىڭ كولدەنەڭ كوك ات­تىلاردىڭ وڭاي ولجاسىنا اينالۋىنا توسقاۋىل قويۋىمىز قاجەت. شەتەلدىك مەملەكەتتەردىڭ ٴتا­جىريبەسىنە قاراعاندا، مۇناي ونىمدەرىنىڭ اينالىمىنا مەم­لەكەتتىك باقىلاۋ كۇ­شەيىپ، قاتاڭ شارالار دەر كەزىندە قولعا الىنباسا، زاڭسىز قارجى تابۋدىڭ كوزى بو­لىپ سانالاتىن مۇنداي قىلمىستىڭ سانى ارتا بەرەدى»، – دەيدى.

ٴبىر دەرەك

رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، جىل وتكەن سايىن ەلىمىزدەگى مۇناي قۇبىرلارىنان ۇرلىق جاساۋ قىلمىسى اۋىزدىقتالعاننىڭ ورنىنا ۋشىعىپ بارادى. ماسەلەن، 2006 جىلى – 44، 2007 جىلى – 74، 2008 جىلى – 132، 2009 جىلى – 148 مۇناي ۇرلىعى فاكتىلەرى انىقتالعان. ال 2010 جىلى تىركەلگەن وسىنداي قىلمىس فاكتىسى 200-دەن اسىپ كەتكەن.

اۆتور: كامشات ساتيەۆا

http://alashainasy.kz/economica/25821/

ٴبىزدىڭ telegram-پاراقشامىزدا قازاقستاننىڭ ماڭىزدى جاڭالىقتارى. جازىلىڭىزدار!