ٴالى دە بيۋدجەتتە دەفيسيت ەمەس، پروفيسيت بولادى

ەلباسىمىزدىڭ بيىلعى جولداۋىن، سونداي-اق نۇرسۇلتان ٴابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ «نۇر وتان» حدپ ٴحىىى سەزىندە سويلەگەن سوزىنەن تۋىندايتىن الىپ مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋ مىندەتتى ەكەندىگىن تۇسىنگەن ۇكىمەت تاياۋدا عانا بيۋدجەتتى قايتا قاراپ، ونىڭ كىرىس بولىگىن دە، شىعىس بولىگىن دە بىردەي مولشەردە ۇلعايتىپ، ونى پارلامەنت زاڭداستىردى. ٴوسىم ايتارلىقتاي مول. سولاي بولا تۇرسا دا، ۇكىمەتتىڭ ٴتيىستى مينيسترلىگى تاعى دا بۇعان دەيىنگى دەفيسيت مولشەرىن ساقتاپ قالعان ەكەن. دەمەك، ٴبىزدىڭ بولجامىمىزعا ۇكىمەتتىڭ وسى ىسپەن اينالىساتىن تۇلعالارى تۇسىنۋشىلىكپەن قاراعان سىڭايلى. ال ٴبىز بولساق، مول مولشەردەگى قارجىمەن نىعايعان بيۋدجەتتىڭ جاڭا نۇسقاسىنىڭ ٴوزى دەفيسيتتى ەمەس، ٴپروفيسيتتى قامتاماسىز ەتەدى دەگەن جاڭا بولجامىمىزدى وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ٴجون كوردىك. ەندەشە سونى دالەلدەيىك. 1.ناتۋرالدى ٴوسىم ۇلعايادى ەڭ الدىمەن، بيۋدجەت كىرىسىنىڭ نەگىزگى قاينار كوزى ناتۋرالدى ٴون­دىرىس ٴوسىمى ٴبىز جوسپارلاعانداعىدان الدەقايدا ارتىق بولادى. سەبەبى قازاقستاننىڭ ەكسپورتتىق الەۋە­تىن­دەگى تاۋارلارعا الەمدىك رىنوك­تىڭ سۇرانىسى ۋاقىت وزعان سايىن ارتا تۇسۋدە. دەمەك، ٴبىزدىڭ وندى­رىس­شىلەر قالىپتاسقان باعا كونيۋنك­تۋ­راسىنا وراي ناتۋرالدى ٴوندىرىس كولەمىن ۇلعايتۋعا ىنتالى بولىپ شىعادى. ەگەر تىزبەكتەر بولساق، وندا بۇل سالادا مىناداي جاعداي قالىپتاسادى: ا) الەمدىك رىنوكتاعى مۇنايعا سۇرانىس بيىل ەڭ كەمى 10 پايىزعا وسەتىنىن دۇنيەجۇزىلىك ساراپشى ينستيتۋتتار بولجامى راستايدى. بۇل ٴوسىم نەگىزىنەن قىتاي، بريك (برازيليا، رەسەي، ٴۇندىستان، قى­تاي) ەلدەرى ەسەبىنەن الىنادى. وسى­لاردىڭ ىشىندەگى قىتاي مەن رە­سەي ٴبىزدىڭ نەگىزگى تۇتىنۋ­شى­لارىمىز; ٴا) كومىر، ونىڭ ىشىندە كوكس­تە­لەتىن كومىرگە سۇرانىس ارتادى. سە­بەبى الەمدىك رىنوكتا كومىر، ونىڭ ىشىندە كوكستەلەتىن كومىر ٴوندىرىسى شەكتەن تىس ىقشامدالىپ، سۇرا­نىس­­تى قامتاماسىز ەتە الماۋدا. ٴونىم­­نىڭ وزىندىك قۇنىنىڭ قىم­بات­تىعىنان ەۋروپادا بىرنەشە كومىر كەنىش­تە­رىنىڭ جابىلىپ قالۋى الەم­دىك رى­نوك­تاعى وسىنداي جاع­داي­دىڭ قا­لىپ­تاسۋىنا ەرەكشە اسەر ەتكەن; ب) ٴتۇستى مەتالعا، ونىڭ ىشىندە مىسقا سۇرانىس ارتادى. مىستان جەز (لاتۋن) الىناتىنى بەلگىلى. ال جەزدىڭ پايدالانىلۋ اۋقىمى سونشالىقتى وسكەن. قازىرگى ٴوندىرىس كولەمى سۇرانىستى قامتاماسىز ەتە الماي وتىر. سوندىقتان دا قور بيرجالارىنداعى مىس باعاسى 2007 جىلدىڭ تامىزىنان بەرى ٴۇش ەسەگە جۋىق قىمباتتاعان; ۆ) قارا مەتالعا، ونىڭ ىشىندە بولاتقا سۇرانىس ارتادى. قىتايدا قۇرىلىس قارقىنىنىڭ ۇلعايۋى، سون­داي-اق دۇنيەجۇزىلىك قور بير­جالارىنداعى كوكستەلەتىن كومىر مولشەرىنىڭ ازايۋى مەتالدىڭ بۇل تۇرلەرىنە سۇرانىستىڭ ارتۋىن قا­لىپتاستىردى. دەمەك، بۇل سالادا دا ىنتالاندىرۋشى كوز بار بولعان­دىق­تان ٴوندىرىس كولەمى ۇلعايادى; گ) سيرەك مەتالدار ٴوندىرىسى ۇل­عايادى. ويتكەنى نەگىزگى ەكسپورت­تاۋ­شى قىتاي سيرەك مەتالمەن ٴوز ٴون­دىرىسىن عانا قامتاماسىز ەتەتىندەي جاعدايدا قالدى. ال مەتال­لۋر­گيا­داعى ىلەسپە شيكىزات رەتىندە جۇرەتىن سيرەك مەتالدار ٴوندىرىسى قازاق­ستاندا ٴقازىردىڭ وزىندە بار، بۇرىن دا بولعان، ەندى الەمدىك سۇرانىستىڭ وسۋىنە بايلانىستى بۇل سالانىڭ قارقىندى دامۋى باستالادى. اي­تالىق، تانتال، بەريلليي ٴوندىرىسىن كونۆەيەرلىك دەڭگەيگە جەتكىزۋگە ىنتالى جاقتار ٴقازىردىڭ وزىندە قازاقستانمەن كەلىسسوزدەر جۇر­گى­زۋدە. ەندى بۇعان كوپ ۇزاماي وسميي جانە رەنيي يزوتوپتارىن وندىرۋگە ىقىلاس بىلدىرۋشىلەر قوسىلارى ٴسوزسىز. سەبەبى الەمدەگى بىردە-بىر وزىق تەحنولوگيا ٴوندىرىسى بۇلارسىز جۇمىس ىستەي المايدى; د) يادرولىق ەنەرگيا ٴوندىرىسى ۇلعايادى. قازاقستان - ٴقازىردىڭ وزىندە يادرولىق وتىن ٴوندىرىپ، ەكسپورت­تاۋ­دان الەمدەگى كوشباسشى مەملەكەت. ٴبىز تاياۋ بولاشاقتا 50 اەس سالۋدى كوزدەپ وتىرعان الىپ قىتاي مەم­لە­كەتىمەن ٴدال وسى سالادا تىعىز ارىپ­تەستىك ورناتتىق. رەسەي فەدە­را­سياسى دا قازاق­ستان­مەن وسى سا­لا­داعى ارىپتەستىك اياسىن كەڭەيتۋگە كۇش سالۋدا. جاپونيا ستراتەگيالىق ارىپتەسكە اينالىپ كەتتى. ەۋرو­پا­داعى يادرولىق ەنەر­گيانى ەڭ مول پايدالاناتىن فران­سيا ٴبىزدىڭ ٴدال وسى سالامىزعا مول ينۆەستيسيا قۇ­يىپ جاتىر. ويتكەنى دۇنيە ٴجۇزى­نىڭ ٴبىلىمدى توبى ٴححى عاسىردا نەگىزگى ەنەرگيا كوزى يادرو­لىق وتىننان الىناتىنىن الدە­قا­شان بولجاپ قويعان; ە) اگرارلىق سالاداعى ٴوندىرىس كولەمى دە الەمدىك سۇرانىستىڭ وسۋىنە بايلانىستى ۇلعايا تۇسەدى. ٴبىز وسىلايشا ٴوندىرىس كولەمىنىڭ ايتارلىقتاي مولشەردە ۇلعاياتىنىن تولىق دالەلدەدىك قوي دەيمىن. ٴبىر نازار اۋداراتىن تۇس - قازاق­ستاننىڭ ماكروەكونوميكاسىنداعى سۇبەلى ۇلەستى يەمدەنەتىن اتالعان سا­لالار ناتۋرالدى ٴوسىم بەرەتىن بولسا، وندا بۇكىل ەكونوميكانىڭ مول مولشەردەگى ٴوسىمى قامتاماسىز ەتىلەدى دەۋگە تولىق نەگىز بار. ويت­كەنى اتالعان سالالاردىڭ دامۋى تاسىمال اينالىمىن ۇلعايتادى. بۇل ٴوز كەزەگىندە ساۋدا كاپيتالىنىڭ وسۋىنە قوزعاۋشى كۇشتەي اسەر ەتەدى. 2.ينتەگراسيانىڭ دا مول ۇلەسى اقيقاتقا اينالادى قازاقستاننىڭ ۇلى جىبەك جو­لى­نىڭ وزەگىندە ورنالاسۋىن ەل پاي­داسىنا شەشۋگە نيەت قويعان ۇلت­تىق كوشباسشىمىز ٴاۋ باستان عالامدىق ينتەگراسياعا ٴدالىز بولۋ ارقىلى مەملەكەتىمىزدىڭ پايداسىن ٴوسى­رۋدى قامتاماسىز ەتەتىن كوپ­تا­راپتى ساياسات ۇستاندى. سول ارقىلى ٴبىز قىتايمەن جانە وڭتۇستىك شىعىس ازيا مەملەكەتتەرىمەن اشىق ەسىك جاعدايىندا ٴومىر سۇرۋگە كوشكەندەيمىز. رەسەي فەدەرا­سيا­سىمەن كەدەندىك وداق ارقىلى ودان دا مىقتى جاعدايدا ينتەگرا­سيا­لان­دىق. كەدەندىك وداقتىڭ زاڭدى حالىقارالىق تۇلعالىق دارەجەسىن ەۋروپاداعى وداقتارعا ەنبەيتىن بەي­تاراپ مەملەكەتتەر دە مويىن­دادى. 2012 جىلدىڭ باسىندا دسۇ (دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمى) مۇشەسى بولامىز دەگەن ٴۇمىت بار. باتىس قىتاي-باتىس ەۋروپا حالىقارالىق تاسىمال ٴدالىزىنىڭ جول قۇرىلىسى قازاقستان توڭىرەگىندە قارقىندى ٴجۇرىپ جاتىر. قورعاس-جەتىگەن، وزەن-تۇرiكمەنستان شەكاراسى تەمىرجول ارنالارى شامامەن ٴبىر جىل­دىڭ ىشىندە پايدالانۋعا بە­رىلەدى. بۇل - ٴبىر. ەكىنشىدەن، كەدەن وداعى جۇمىس ىستەگەن العاشقى جىلدىڭ وزىندە وداققا ەنگەن ٴۇش مەملەكەتتىڭ ساۋدا-ساتتىق اينالىمى قازاقستان ٴۇشىن 38 پايىزدىق ٴوسىم اكەلگەنى ستاتيس­تي­كالىق مالىمەتتە تىركەلگەن. دە­مەك، بيىلدان باستاپ بۇل وداق ىشىندە كەدەندىك تىركەۋ كەدەرگىسى جويىلاتىنى بىلاي تۇرسىن، ەركىن ەكونوميكالىق ايماقتار قۇرىلىپ، ول دا جۇمىس ىستەي باستايدى. قورعاس بەكەتىندە دە ەركىن ەكونوميكالىق ايماق ٴومىرىمىزدىڭ اقيقاتىنا اي­نالدى. بۇلاردىڭ ٴبارى دە ينتە­گرا­سيانىڭ بەرگەنى، بۇلاردىڭ ٴبارى دە بەرەرىن وسىرە تۇسەتىن ناقتى تەتىك­تەر. ماسەلەن، وڭتۇستىك شىعىستاعى قورعاستان باستالاتىن تەمىرجول جانە تۇرىكمەنستان شەكاراسىنان باستالاتىن باتىستاعى تەمىرجول تارماقتارى پايدالانىلۋعا بەرىل­گەن سوڭ-اق ارلى-بەرلى جۇك تاسىما­لى تولاستامايتىن ىسكە اينالادى. بۇلار وسى ۋاقىتقا دەيىن جۇمىس ىستەمەگەندەر. دەمەك، ەكسپورت تا، يمپورت تا، ترانزيتتىك تاسىمال دا ەڭ كەمى 10 پايىزدان وسەدى. بۇل بۇل ما، ينتەگراسيا بىزگە قىزمەت كور­سەتۋشى ينفراقۇرىلىمداردىڭ كوپتەپ اشىلۋى ارقىلى دا جاناما ٴوسىم اكەلەدى. 3.يندۋستريالىق-يننوۆاسيالىق باعدارلاما دا ۇلەسىن ۇلعايتادى 2010 جىلى باستالعان دامۋى­مىز­دىڭ تاياۋداعى ونجىلدىعىنا شاق­تالعان يندۋستريالىق-ين­نو­ۆاسيالىق باعدارلاما بويىنشا ٴبىر جىلدىڭ وزىندە 800 ميلليارد دول­لار­دان استام ينۆەستيسيالىق قارا­جات يگەرىلىپ، 152 وندىرىستىك نىسان پايدالانىلۋعا بەرىلدى دە، بۇلاردىڭ ورتاق وسىمگە قوسقان ۇلەسى شامامەن ەكى پايىزدى قۇرادى. ٴبىز كوپتى سانادان شىعارا تۇرىپ، تەك وسى العاشقى جىلداعى مولشەردى نەگىزگى كورسەتكىش رەتىندە قاراس­تىر­عاننىڭ وزىندە تاياۋداعى ٴۇش­جىل­دىقتا شامامەن 2 تريلليون 400 ميلليارد دوللاردىڭ ينۆەستيسيالىق قارا­جاتى يگەرىلەتىنىن ەسەپتەپ شىقتىق. بۇل قاراجات، نەگىزىنەن، قوسىمشا قۇنى مول تاۋارلى ٴوندىرىس جاساۋعا با­عىتتالادى. ەلىمىزدە جاڭا زاۋىت­تار مەن فابريكالار جۇمىس ىستەي باستايدى. بايقاۋىمىزشا، وسى تۇستان الىناتىن ٴوسىم دە بيۋدجەتتىڭ جاڭا نۇسقاسىندا ەسكەرىلمەگەن، ەسكەرىلسە دە مەيلىنشە كىشىرەيتىپ الىنعان سەكىلدى. ال ٴبىز جۇمىس ىستەي باستايتىن مۇنداي نىسانداردان ۇلكەن ٴۇمىت كۇتەمىز. سونداي-اق ٴۇمى­تى­­مىزدىڭ اقتالاتىنىنا دا سەنىم­دىمىز. ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، يندۋستريالىق-يننوۆاسيالىق باعدارلاما شەڭبەرىنە ەنگەن نى­سان­داردىڭ ونىمدەرى الەمدىك رىنوك­تا باسەكەلەستىككە قابىلەتتى بولاتىنىنا دا سەنەمىز. ٴتىپتى، وزىق تەحنولوگيالى ٴوندىرىستى جاساماساق تا، قاراپايىم ەلەكتروليز زاۋىت­تا­رىندا شىعارعان تازا مىستارىمىز بەن قارا مەتالدارىمىزدىڭ ٴوزى وتىمدىلىگىنەن الدارىنا جۇيرىك تۇسىرمەيتىنى بۇگىننىڭ وزىندە بەلگىلى بولىپ تۇر. مۇناي مەن ۋراننىڭ وڭدەلۋى ارقىلى شىعارىلاتىن جاڭا تاۋار تۇرلەرى دە وتىمدىلىككە يە بولادى. ازىق-تۇلىك تۋرالى دا وسىنى ايتا الامىز. قىسقاسى، يندۋستريالىق-يننوۆاسيالىق باعدارلاما شەڭبەرىندەگى نىساندار بىزگە ەڭ كەمى ەكى پايىزدىق ناتۋ­رال­دى ٴوسىم بەرەدى دەپ باتىل بولجاۋعا بولادى. 4.باعا - ٴبىزدىڭ جاقتا بايقاۋىمىزشا، ٴۇشجىلدىق بيۋدجەتتىڭ جاڭارتىلعان نۇسقا­سىنىڭ وزىندە الەمدىك رىنوكتاعى باعا كونيۋنكتۋراسىنىڭ بۇگىنگى جاعدايى مەن بولاشاعى ەگجەي-تەگجەيلى ساراپتالماعان سىڭايلى. ال وسى تۇستى مەيلىنشە تەرەڭىرەك زەرتتەگەن ٴبىزدىڭ ەسەبىمىزدە الداعى ٴۇش جىلدا باعا تولىعىمەن قازاق­ستان جاعىندا بولاتىنى بايقالدى. ماسەلەن، وسى تاياۋداعى ٴۇش جىل ىشىندە مۇناي مەن گاز باعاسى وسپەسە، تۇسپەيدى. ال ٴقازىردىڭ وزىندە مۇناي باررەلى 102 دوللاردان استامعا ساتىلىپ جاتىر. مەتالداردىڭ بارلىعىنىڭ دا باعاسى ٴوسۋ ۇستىندە بولادى. سەبەبىن ولارعا سۇرانىستىڭ ارتۋىنان، سۇرانىستى ۇسىنىس قام­تا­ماسىز ەتە المايتىندىقتان ىزدەۋ كەرەك. ازىق-تۇلىك باعاسى ٴوسۋiن جال­عاس­تىرادى. بۇعان دارى-دارمەك با­عاسىنىڭ ٴوسىمى قوسىلۋى مۇمكىن. بىرتە-بىرتە تاسىمال باعاسى دا ۇلعايۋى ىقتيمال. دەمەك، ترانزيتتىك تاسىمال ٴدالىزى رەتىندەگى كىرىسىمىز دە كوبەيەدى. دۇنيەجۇزىلىك بانك پەن حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ ساراپشى ينستيتۋتتارى تاياۋداعى ٴۇش جىلدا شيكىزات باعاسىنىڭ ورتا ەسەپپەن 20 پايىزداي ٴوسۋى مۇمكىن دەگەن بولجام جاساعان. بۇلار ٴدال وسى ماسەلەدە ۇنەمى ازدى جاريالاپ، كوپ بولاتىنىن ٴبىلىپ وتىراتىن قىزمەت جۇيەسى. ولاي بولسا، ٴبىز ٴقازىردىڭ وزىندە شيكىزات باعاسى ەڭ كەمى 30-35 پايىز وسەدى دەي الامىز. سەبەبى: بىرىنشىدەن، 2007 جىلدىڭ تا­مى­زىنان بەرى دۇنيەجۇزى مەم­لەكەتتەرىنىڭ اينالىمعا شىعارىپ جىبەرگەن ۆاليۋتاسى سول مولشەردە; ەكىنشىدەن، اينالىمعا شىعا­رىل­عان دوللار ماسساسى ٴقازىردىڭ وزىندە 21 تريلليوننان اسقان; ۇشىنشىدەن، حالىقارالىق ۆا­ليۋتا مەن سdr قورجىنىنداعى ۆاليۋتالاردىڭ قۇنسىزدانۋى دا باعا ٴوسىمىن قامتاماسىز ەتۋشى كۇشكە اينالادى; تورتىنشىدەن، باعانىڭ ٴوسىمى قازاقستان پايداسىنا شەشىلەدى، ويتكەنى ٴبىزدىڭ تۇتىنۋىمىزدان ٴوندىرۋىمىز جانە ەكسپورتتاۋىمىز ٴۇش ەسەدەن استامعا ارتىق; بەسىنشىدەن، قازاقستانداعى ساۋدا كاپيتالى قارقىندى دامي­دى. قورىتىندى جوعارىدا اتاپ كور­سەتىل­گەن نەگىزگى ٴتورت قوزعاۋشى كۇش قازاقستان بيۋدجەتىنىڭ كىرىس بولىگىن قازىرگىدەن شا­مامەن 30 پايىزعا وسىرەرى اقيقاتتىڭ اقيقاتى. ونىڭ 10 پايىزى ناتۋرالدى ٴوندىرىس ارقىلى، قالعانى باعا وسىمى­مەن قوسىمشا قۇنى مول تا­ۋار­لى ٴوندىرىس ەكسپورتى جانە ترانزيتتىك ٴدالىز قىزمەتى ارقىلى قامتاماسىز ەتىلەدى. اسىرەسە باعا ٴوسىمى ارقىلى كىرەتىن تابىس كوزى مول بول­ماق. ويتكەنى جوعارىدا ايت­قانىمىزداي، حالىقارالىق نيستيتۋتتاردىڭ وزدەرى باعا ٴوسىمىنىڭ 20 پايىزدى قۇراي­تى­نىن مويىنداپ وتىر. ال ٴبىز بۇل كورسەتكىش ەڭ كەمى 30-35 پايىز بولادى دەپ وي­لايمىز. سوندا نىعايتىلعان بيۋدجەت جوسپارىنىڭ وزىندە دەفيسيت ەمەس، پروفيسيت قالىپتاسادى. سوندىقتان دا بيىل بولماسا دا الداعى جىلى ۇكىمەت بيۋدجەتتىڭ قال­عان ەكىجىلدىق جوسپارىن قايتا قاراپ، ونى قازىرگىدەن دە كۇشەيتۋگە، ياعني كىرىس بولىگى مەن شىعىس بولىگىن دە ۇلعايتۋعا ٴتيىس بولىپ شىعا­دى. مىنەكەي، سول شاقتا ۇكى­مەتتىڭ بيۋدجەتتىك مىندەتتى تولەمدەردى تاعى دا ۇلعايتۋعا نيەت ٴبىلدىرۋى ابدەن مۇمكىن. ٴيا، اعايىن، قالاي دەسەك تە، ٴبىزدىڭ ەسەپ پەسسيميستىك ەمەس وپتيميستىك كورسەتكىشتەردى كورسەتىپ تۇرعانداي. ال بۇل تاۋەلسىز ساراپتاما ەكەنىن تۇسىنگەن قاۋىم قۋانا بەرۋىنە بولادى. ويتكەنى ەل جاعدايى­نىڭ جاقسارۋى حالىق جاع­دا­يىنىڭ جاقسارۋىنا قوزعاۋشى كۇشتەي اسەر ەتەدى عوي. مى­نەكەي، اقيقات - وسى. جۇمابەك ٴجاندىلدين http://www.aikyn.kz/index.php؟option=com_content&task=view&id=6447&itemid=2

ٴبىزدىڭ telegram-پاراقشامىزدا قازاقستاننىڭ ماڭىزدى جاڭالىقتارى. جازىلىڭىزدار!