فوتو: Нұржас Жақсыбай
شەت ٴتىلىن ٴبىلۋ – زامان تالابى. بىرنەشە ٴتىلدى بىلگەن دە ارتىقتىق ەتپەيدى. سوندىقتان بولار سوڭعى جىلدارى قازاقستاندىقتار اراسىندا شەت تىلدەرىنە، اسىرەسە اعىلشىن تىلىنە دەگەن سۇرانىس ارتىپ بارادى. وسىلايشا، الەم ەلدەرىنىڭ كوبى سويلەيتىن اعىلشىن ٴتىلىنىڭ قازاقستاندا دا قولدانىس اياسى كەڭەيىپ كەلەدى... بالكىم، بۇل ەرسى ەستىلەر، ٴبىراق ەلىمىزدە قازاق تىلىنە دەگەن قىزىعۋشىلىق ارتقان. ٴقازىر وزگە ۇلت وكىلدەرى مەن ورىس ٴتىلدى قازاقتاردىڭ قازاقشا سويلەۋگە تالپىنىسى جوعارى... سونىمەن، ەلىمىزدە ٴتىل بىلگىسى كەلەتىندەر كوپ، ۇيرەتەتىن ماماندار دا جوق ەمەس. ٴار وقىتۋشى ٴوز ادىستەمەسىمەن وقىتادى، ٴبىلىم الۋشىلاردىڭ دا قابىلەتى ٴارتۇرلى. دەسەك تە، كەز كەلگەن ادام ۋاقىتىن سارپ ەتپەي، اقشاسىن ۇنەمدەپ، ٴتىلدى تەز مەڭگەرىپ كەتكىسى كەلەدى. وسى ورايدا، baq.kz ٴتىلشىسى بەس تىلدە ەركىن سويلەيتىن لينگۆيست – ادىسكەر، قازاق ٴتىلىن جەڭىل ٴارى جىلدام وقىتۋ ادىستەمەسىن جاساعان ۆلاديسلاۆ تەندى اڭگىمەگە تارتىپ، ٴتىل ۇيرەنۋدىڭ قىر-سىرىن بىلگەن ەدى.
قازاق، كارىس، وزبەك، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىن مەڭگەرگەن كارىس جىگىتى ۆلاديسلاۆ تەن سوڭعى جىلدارى شەت تىلدەرىن جەڭىل جانە جىلدام وقىتۋ ادىستەمەسىن جاساۋمەن اينالىسىپ كەلەتىنىن ايتتى.
«مەن بەس ٴتىلدى جەتىك مەڭگەرگەنمىن. تەك ونىڭ ىشىندە، قازاق ٴتىلىن ٴالى دە ۇيرەنىپ ٴجۇرمىن. قازاق ٴتىلىن تەرەڭ زەرتتەپ، ۇيرەنە باستاعانىما ٴبىر جىلداي ۋاقىت بولدى. جالپى ايتقاندا، ماعان ٴبىر ٴتىلدى تولىق مەڭگەرۋ ٴۇشىن ٴبىر جىلعا جۋىق ۋاقىت كەتەدى. ٴبىراق، سول ٴبىر جىلدا ٴتىلدى شىن جۇرەكپەن، بەرىلىپ ۇيرەنۋ كەرەك. تەك سونداي جاعدايدا ٴتىلدى جاقسىلاپ مەڭگەرۋگە بولادى»، - دەيدى «lingvaten» ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى.
ادىسكەردىڭ ايتۋىنشا، شەت ٴتىلىن ونىڭ گرامماتيكاسىنان باستاپ ۇيرەنۋ قاجەت. سەبەبى، گرامماتيكا - ٴتىلدىڭ نەگىزى، ونىڭ گەنەتيكالىق كودى. مامان ٴبىرىنشى گرامماتيكانى، ودان كەيىن فونەتيكانى (دىبىس جۇيەسىن)، ال سوڭىندا سوزدەردى ۇيرەتەتىنىن ايتتى. ونىڭ دەرەگىنشە، قازىرگى زاماناۋي ادىستەمەلەردىڭ كوبى سوزدەردەن باستاپ وقىتۋعا نەگىزدەلگەن. بۇل - دۇرىس ەمەس.
«مەن كوپ سوزدەردەن باستاپ ۇيرەتپەيمىن. سونداي-اق، ٴتىل ۇيرەنۋشىلەر اراسىندا «نوسيتەل يازىكا»، ياعني شەت ٴتىلى - ٴوز انا تىلىندە ەركىن سويلەيتىن ادام كەرەك دەگەن پىكىر بار. بۇل - ەڭ ۇلكەن قاتەلىك. ماسەلەن، مەن قازاق ٴتىلىن ٴوزىم وقىپ السام دا، ٴقازىر قازاقتارمەن قازاقشا سويلەسەمىن، سىزبەن دە قازاقشا سويلەسىپ وتىرمىن. اعىلشىندارمەن دە سولاي. ٴتىل ۇيرەنۋدە «تىڭداپ وقۋ»، مىسالى، اۋديوكىتاپتاردى وقۋ - ەڭ پايدالى ٴادىس ەكەنىن ايتىپ وتكىم كەلەدى. ايتىلىپ جاتقان سوزدەردى تىڭداپ ٴارى كورىپ مەڭگەرگەن دۇرىس. ماسەلەن، مەن ٴقازىر «اباي جولى» اۋديوكىتابىن وقي باستادىم. شەت ٴتىلى، ياعني ٴوز انا تىلىندە ەركىن سويلەيتىندەردىڭ قاجەتتىگىنە قاتىستى مىسال كەلتىرسەم، مەنەن كوبى «ۆلاد، سەن نە ٴۇشىن قازاق ٴتىلىن ۇيرەنىپ ٴجۇرسىڭ؟» دەپ سۇرايدى.
مەنىڭ ايتارىم، ٴوزىم 8 جىل بۇرىن وزبەكستاننان استاناعا كەلدىم. وسىندا كەلمەس بۇرىن تەك ورىس جانە وزبەك تىلدەرىندە سويلەيتىنمىن. ٴبىرىنشى ماماندىعىم – دارىگەر. كەزىندە تاشكەنتتە گاستروەنتەرەولوگ بولىپ قىزمەت ەتكەنىمدە پاسيەنتتەردى جاقسى ٴتۇسىنۋ ٴۇشىن وزبەك ٴتىلىن ۇيرەنىپ العان ەدىم. مەن قازاقتاردىڭ قازاق ٴتىلى ماسەلەسىن استاناعا كەلگەندە عانا ٴبىلدىم. سەبەبى، مەن بۇرىن «قازاقستانعا بارامىن، قازاقتارمەن تەك قازاقشا سويلەسەمىن، وسىلايشا قازاقشا تەز ۇيرەنىپ كەتەمىن» دەپ ويلايتىنمىن. ٴبىراق، وسىندا كەلگەندە ەشكىم قازاقشا سويلەۋگە تىرىسپايتىنىن كوردىم، ٴبارى ورىسشا سويلەيدى. ارينە، قازاقشا تىلدەسەتىن قازاقتار بار، ٴبىراق ولاردى تابۋ قيىن»، - دەپ اڭگىمەلەدى ۆلاديسلاۆ تەن.
سۋرەت: نۇرجاس جاقسىباي
لينگۆيست مامان قازاق ٴتىلىن ٴبىر جىلدا قالاي ۇيرەنگەنىن بايانداپ بەردى. ونىڭ ايتۋىنشا، قازاق ٴتىلى مەن وزبەك ٴتىلى تۇركى تىلدەرىنە جاتاتىندىقتان بىر-بىرىنە ۇقساس كەلەدى. ول ٴتىلدى ٴوز ادىستەمەسى بويىنشا، ياعني گرامماتيكادان باستاپ ۇيرەنگەنىن ايتتى. گرامماتيكا بويىنشا كىتاپتاردى وقىعاننان كەيىن فونەتيكانى مەڭگەرۋگە كىرىسكەن. ادىسكەردىڭ ايتۋىنشا، قازاق ٴتىلىنىڭ دىبىس جۇيەسى وزبەك تىلىنە قاراعاندا وتە كۇردەلى.
«قازاق تىلىندە ۇندەستىك زاڭى بار، ال وزبەك تىلىندە ول جوق. مەن وسى جەردە قينالدىم. بۇعان قوسا، ٴار ٴوڭىردىڭ قازاقتارى ٴارتۇرلى سويلەيدى. مەن وڭتۇستىكتەگى قازاقتاردى كوبىرەك تۇسىنەمىن، سەبەبى ولاردىڭ سويلەگەنى وزبەك تىلىنە ۇقسايدى... جالپى، مەن تىلدەردى ۇيرەنۋ بارىسىندا ٴبىر نارسە ٴتۇسىندىم. كەز كەلگەن ٴتىلدى وقىعاندا ادام ٴوزىن «مەن دە سول ۇلت وكىلىمىن» دەپ قابىلداۋ كەرەك. سوندىقتان، مەن بىرىنشىدەن وزىمە «مەن دە قازاقپىن» دەدىم. ودان كەيىن قازاق ٴتىلىن ۇيرەنىپ الدىم»، - دەيدى مامان.
ال ٴقازىر ۆلاديسلاۆ تەن قازاق ٴتىلىن جەڭىل جانە جىلدام وقىتۋ ادىستەمەسىن جاساپ، شەتەلدىكتەر مەن ورىس ٴتىلدى قازاقتاردى قازاقشا ۇيرەتىپ ٴجۇر. سونىمەن قاتار، كارىس جانە اعىلشىن تىلدەرىن ٴوز ادىستەمەسىمەن وقىتۋدا. ونىڭ ايتۋىنشا، ٴقازىر كوبى اعىلشىن ٴتىلىن ۇيرەنۋگە كەلەدى. دەگەنمەن، كارىس جىگىتىنە قازاق ٴتىلىن وقۋعا كەلەتىندەر دە از ەمەس. ولاردىڭ قاتارىندا ورىس ٴتىلدى جۋرناليستەر مەن تانىمال ازاماتتار دا بار ەكەن. ماسەلەن، ٴتىل مامانى ٴقازىر يتاليالىق جىگىتكە قازاق ٴتىلىن ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە وقىتىپ جۇرگەنىن ايتتى.
«مەن ولارعا كۇردەلى، تەرەڭ، جوعارى دەڭگەيدەگى قازاق ٴتىلىن ۇيرەتەمىن دەپ ايتپايمىن. مەن قازاق ٴتىلىنىڭ «فۋندامەنتىن»، ونىڭ نەگىزگى قۇرىلىمىن، ٴسوز جانە سويلەم قۇرۋ ەرەجەلەرىن، دۇرىس ايتىلۋىن تۇسىندىرەمىن. مالىمەتتى قىزىقتى مىسالدارمەن، گرامماتيكالىق سالىستىرۋمەن، ديالوگپەن جەتكىزۋگە تىرىسامىن. ارينە، وقۋشىلار ٴارى قاراي مەنەن دە دەڭگەيى جوعارى وقىتۋشىعا بارىپ، ٴبىلىمىن جالعاستىرا الادى»، - دەيدى ادىسكەر.
لينگۆيست ٴار ٴتىلدى ٴوز ادىستەمەسىمەن ۇيرەتەتىنىن ايتتى. سونداي-اق، ول «ٴار ادامنىڭ قابىلەتى ٴارتۇرلى» دەگەن پىكىرمەن كەلىسپەيتىنىن جەتكىزدى.
«نەگە ادامداردىڭ ٴبارى سويلەيدى؟ ويتكەنى بارىمىزدە سويلەۋ قابىلەتى بار. ال، كەيبىرەۋلەر «بىرەۋدىڭ مۋزىكاعا قابىلەتى بار، ال باسقادا جوق» دەيدى. نەگە بىرەۋدە بار، بىرەۋدە جوق؟ قابىلەت بارىندە بار. تەك، تىرىسۋ قاجەت. ال ەگەر، ٴسىزدىڭ قابىلەتىڭىز ناشار بولسا، سىزگە ۇيرەتۋدىڭ امالىن تابۋ كەرەك. كەيبىر مۇعالىمدەر «باستاۋىش، بايانداۋىش، زات، ەسىم، ەتىستىك» دەگەندەرمەن باسىمىزدى قاتىرادى. ونىڭ ورنىنا جەڭىل سوزدەردى قولدانۋ كەرەك. وسى زات ەسىمسىز، ياعني ونىڭ ەرەجەسىن بىلمەي-اق ادامدار جاقسى ٴومىر سۇرەدى، قازاقشا دا سويلەي بەرەدى. مىسالى، ٴسىز ماتەماتيكانى جەك كورسەڭىز، ونىڭ سەبەبى نەدە؟ تۇسىنبەۋدە. ال، تۇسىنگەندە جاقسى كورىپ كەتەسىز. قازىرگى كەزدە قازاق تىلىمەن دە جاعداي سولاي بولىپ تۇر. كەيبىر ادامدار ۇيرەنگىسى كەلمەيدى. نەگە؟ سەبەبى، تۇسىنبەيدى. ورىس ٴتىلدى قازاقتار قازاق ٴتىلىن تۇسىنبەيدى. ولار ٴۇشىن قازاق ٴتىلى شەت ٴتىلى سياقتى بولىپ كەتكەن. سوندىقتان، قازاق ٴتىلىن قايتادان، جاڭا ادىستەمەلەرمەن وقىتۋ كەرەك. قازاقستاندا قازاق ٴتىلدى كونتەنتتى كوبەيتۋ قاجەت جانە ٴتىلدى بالا كەزدەن باستاپ ۇيرەتۋ كەرەك. انا ٴتىلىن بىلمەيتىن قازاقتارعا كومەكتەسۋ قاجەت. مەن دە قازاق ٴتىلىن دامىتۋعا ٴوز ۇلەسىمدى قوسۋعا تىرىسامىن»، - دەپ تۇيىندەدى ۆلاديسلاۆ تەن.
ۆيدەو: نۇرجاس جاقسىباي
ٴبىزدىڭ telegram-پاراقشامىزدا قازاقستاننىڭ ماڭىزدى جاڭالىقتارى. جازىلىڭىزدار!
استانا: 
6023 
0
قىمبات ەلتايقىزى 
14792
0 
