سوڭعى ەكى-ۇش جىلدا الەم جۇرتشىلىعى تابيعي ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن تۇتىنۋعا دەن قويا باستاعانى ايقىن سەزىلۋدە. وسى جولدا الەم عالىمدارى تاراپىنان تەرەڭ ىزدەنىسكە ٴتۇسىپ، سان ٴتۇرلى يدەيالار مەن ۇسىنىستار ايتىلۋدا. سونىڭ ٴبىرى – نيدەرلاندتىق ىزدەنۋشىلەر كوپ قاباتتى تۇرعىن ۇيلەردىڭ جەرتولەسىنەن ٴونىم الۋ ٴتاسىلىن ويلاپ تاپسا، اقش عالىمدارى الاقانداي جەردەن از كۇندە كوكونىس تۇرلەرىن ٴوسىرۋ ارقىلى، ونىڭ پايدالىلىعىن 40 پايىزعا دەيىن ارتتىرۋدىڭ جوباسىن تانىستىرۋدا.
الەمگە ٴالى كەڭ تاراي قويماعان بۇل جوبالاردىڭ جۇزەگە اسۋى بۇگىندە قازاقستاندا دا قىزۋ قولعا الىنا باستاعانى قۋانتادى. اتاپ ايتقاندا، استانا ىرگەسىندەگى ارشالى اۋدانىنىڭ ارناساي اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى الەم حالقى ٴالى دە بولسا تەرەڭ ۇعىنا قويماعان جاڭاشىلدىقتى يگەرۋگە ۇمتىلۋدا. ياعني، اسكوك پەن جۋا، سارىمساق، ٴسابىز، شالقان، قيار، قىزاناق سىندى سان ٴتۇرلى باقشا ونىمدەرىن ۇلكەن قالالارداعى كوپ قاباتتى تۇرعىن ۇيلەردىڭ جەرتولەسىندە ٴوسىرۋ مەن شاعىن قوراپتا جەتى تاۋلىك ىشىندە جەتىلدىرىپ، ٴونىمدى تالعاجاۋ ەتۋدىڭ قىر-سىرىن مەڭگەرۋدە. ٴبىز جۋىردا عانا «جاسىل» ەكونوميكانى قولداۋ مەن g-global-دى دامىتۋ كواليسياسى» زاڭدى تۇلعالار بىرلەستىگىنىڭ دەمەۋىمەن جۇزەگە اسىپ جاتقان وسىنداي يگى ىستەردىڭ كۋاسى بولدىق.
وسى ماقساتتا ارناساي اۋىلىندا اۋماعى 1000 شارشى مەتردى قۇرايتىن كەڭەس زامانىنان بەرى قاڭىراپ بوس تۇرعان ەكى قاباتتى عيمارات كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزىلىپ ىسكە قوسىلدى. «بۇل جەردەن ٴبىز وسىنداي جىلىجاي ٴوندىرىسى ارقىلى جىل ون ەكى اي بويى ٴونىم الۋدىڭ سان ٴتۇرلى ٴتاسىلى مەن ونىڭ قىر-سىرىن ۇيرەتەتىن حالىقتىق ورتالىق اشتىق. كوزدەگەنىمىز – ەل تۇرعىندارىن ۇنەمشىلدىك پەن تيىمدىلىككە ۇيرەتۋ»، – دەيدى «جاسىل» ەكونوميكانى قولداۋ مەن g-global-دى دامىتۋ كواليسياسى» زتب باسقارما ٴتورايىمى سالتانات تەمىرقۇلقىزى.
ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇل ورتالىقتا وسى سالادا كاسىپ اشىپ، ٴناپاقا تابام دەۋشىلەرگە قولداۋ كورسەتىلەدى. سونىمەن قاتار، زاماناۋي وزىق تەحنولوگيالار مەن يننوۆاسيالار ەنگىزىلگەن تىڭ جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ دا وقىتىلادى. اتاپ ايتقاندا، ۇلكەن قالالارداعى قاراۋسىز جاتقان جەرتولەلەردى از شىعىنمەن مول تابىس كوزىنە اينالدىرۋ ٴادىسىن كەڭىنەن قولدانىسقا ەنگىزۋگە باۋليدى. ياعني، كوپقاباتتى تۇرعىن ٴۇي جەرتولەسىن جەلدەتىپ، جارىقتاندىرۋ ارقىلى باۋ-باقشا ونىمدەرىن ٴوسىرۋ. اتالعان ۇيىم نيدەرلاند ەلىنەن قاجەتتى قۇرالداردى الىپ كەلىپ، بۇگىندە جارىقديودتى شامدارداعى قىزىل-جاسىل ساۋلەنىڭ كومەگىمەن قاراڭعى جەرتولەدەن ٴونىم وندىرۋگە قاتىستى قۇرىلعىلاردى ىسكە قوسقان. كۇن كوزى تۇسپەيتىن قاراڭعىدا قيار قالاي وسەدى دەيتىن شىعارسىز؟ بۇل ٴوزى تۇنىپ تۇرعان يننوۆاسيا. سوندىقتان دا، بايىپپەن تۇسىندىرەيىك. جەرتولەدە قيار ٴوسىرۋ ٴۇشىن ٴۇش نەگىزگى قاجەتتىلىك: جىلۋ مەن جەلدەتۋ جۇيەسى جانە 10 كۆت ينفراكۇلگىن ٴتۇستى جارىق بولسا جەتكىلىكتى. وسى ٴۇش نەگىزگى قاعيدا بۇزىلماسا، وزگە قاجەتتىلىكتەردى ٴىس بارىسىندا رەتتەپ الۋعا بولاتىن كورىنەدى. ياعني، ديامەترى 120 مم. پلاستيكالىق قۇبىرلاردىڭ بەتكى قاباتىن ٴتورت ەلى ەندىكتە ٴتىلىپ ٴتۇسىپ، تۇقىمدى ارنايى توپىراققا وتىرعىزۋ ارقىلى ونى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسى شەشىلەدى. سونىمەن بىرگە، ۇزىندىعى 6 مەترگە دەيىن سوزىلاتىن قيار ساباعىن جوعارى-تومەن بايلاۋ ٴادىسى ارقىلى ونىڭ ەركىن ٴوسىپ، مول ٴونىم بەرۋىنە مۇمكىندىكتەر جاسالادى. وعان قوسا، وسىمدىكتى بايلاۋ باعانالارىنىڭ بيىكتىگى مەن ەنىنىڭ ولشەمىن ەسەپتەۋ نەگىزىندە الگى قاجەتتىلىكتىڭ ٴبىرى – جارىقديودتى شام ىلىنەدى. جانى مەن جوعارى-تومەننەن تۇسكەن جارىقتىڭ وسىمدىككە وڭ اسەرىن تيگىزەتىن جارىقديودتى led شام قۇرىلعىسى ەكى ٴتۇرلى ٴتۇس شىعارادى. قىزىل مەن جاسىل ٴتۇستىڭ شاعىلىسۋى ناتيجەسىندە پايدا بولاتىن ينفراكۇلگىن ساۋلەنىڭ قۇرامىندا قياردىڭ وسىپ-جەتىلۋىنە قاجەتتى ەنەرگيانىڭ ٴبارى بار.
ال ونىڭ ٴوسۋ مەرزىمى مەن ٴونىم بەرۋ كەزەڭى ادەتتەگىدەي جاعدايدا وتەدى. ٴونىمنىڭ كولەمى مەن قۇرامىندا قانداي دا ٴبىر وزگەشەلىك ورىن الادى دەۋ ارتىقتاۋ. تيىمدىلىگى سول، مەگاپوليس قالالارداعى جەرتولەلەر ارقىلى تابيعي تازا ونىمدەر قولجەتىمدى بولماق. مۇنىڭ ٴوزى ەبىن تاۋىپ، كاسىپ كوزىنە اينالدىرا بىلگەندەر ٴۇشىن الەۋمەتتىك جاعدايىن تۇزەپ الۋىنا بىردەن-بىر سەپ بولادى. «ٴبىزدىڭ ورتالىعىمىزعا نيدەرلاند ەلىنەن ماماندار كەلىپ، جارىقديودتى شامداردى كەپىلدىگىمەن قوسىپ، جۇمىس ىستەۋ ٴتارتىبىن جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا ۇيرەتتى. مۇنىڭ ٴتىلىن تولىق مەڭگەرگەن ماماندارىمىز ەلىمىزدە وسى كاسىپكە قىزىعۋشىلىق تانىتقان كەز كەلگەن ازاماتتى وقىتىپ، ارنايى كۋرستاردان وتكىزۋدەمىز»، – دەيدى ورتالىقتى ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىنىڭ جەتەكشىسى تاتيانا نيكولايەۆا.
سونىمەن قاتار، يگى ٴىستى قولعا الىپ جۇرگەن مامانداردىڭ سوزىنە قاراعاندا، ورتالىق قىزمەتى ارقىلى ەلدەگى شاعىن كاسىپكەرلىكتىڭ جاندانۋىنا مۇددەلىلىك تانىتىپ جۇرگەن بارلىق مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن وزگە دە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارمەن تىعىز ارىپتەستىك ورناتۋ كوزدەلگەن. ماسەلەن، ٴقازىردىڭ وزىندە «دامۋ» كاسىپكەرلىكتى قولداۋ قورى» مەن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ كومەگىمەن جىلىجاي باپتاپ، جىل ون ەكى اي ٴونىم الۋعا ىنتالى كاسىپكەرلەر ارنايى 3 كۇندىك وقىتۋدان وتكىزىلە باستاعان.
ارناساي اۋىلىندا جۇزەگە اسىپ جاتقان تىڭ جاڭالىقتىڭ تاعى ٴبىرى – شاعىن قوراپتارعا كوكونىس ونىمدەرىن ەگىپ، ٴوسىرۋ ارقىلى ادام اعزاسىن پايدالى دارۋمەندەرمەن قامتاماسىز ەتۋ. مۇنداعى جاڭاشىلدىقتىڭ ەرەكشەلىگى سول – ەنى 20×40 سم شاماسىندا، ال بيىكتىگى 10-15 سم بولاتىن قوراپتاردا اسكوك، شالقان سىندى ٴتۇرلى اس مازىرلەرىنە قوسىلاتىن دامدەۋىشتەردى ٴوسىرۋ مۇمكىندىگى. جانە ونى وتىرعىزۋ، توپىراعىن اۋىستىرۋ نەمەسە تاسىمالداۋ وتە قولايلى. بۇل جەردە نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەتىن ٴبىر ماسەلە – تۇقىمدى توپىراققا سەبۋ مەن ونى كەسىپ العانعا دەيىن بار-جوعى جەتى تاۋلىكتىڭ جەتكىلىكتى بولۋى. ال ٴونىمنىڭ ادام اعزاسىنا پايدالىلىق اسەرى 40 پايىزدىق كورسەتكىشكە تەڭ كەلەدى. مۇنى اقش عالىمدارى زەرتتەپ، دالەلدەپ، سوڭعى 2-3 جىل ىشىندە الەمدىك نارىقتا كەڭىنەن قولدانىسقا ەنگىزە باستاعان. ال وسى ورايدا «بۇل جوبا ٴبىزدىڭ ەلگە قايدان كەلدى؟» دەگەن سۇراق تۋىنداۋى ٴسوزسىز.
الماتى وبلىسىنىڭ تۋماسى مامىرحان قاسىموۆ اقش-قا «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن وقۋعا بارىپ، سول جاقتا وسى سالامەن اينالىساتىن ماماندارمەن بىرلەسىپ، قازاقستاندا ونىڭ جۇزەگە اسۋىنا بىلەك تۇرە كىرىسىپتى. وسى ماقساتپەن ول امەريكالىق دوسى ۋولتەر گرەيبەردى ارناساي اۋىلىنا شاقىرىپ، اۋىل تۇرعىندارىنا جاڭاشىل يدەيانىڭ قىر-سىرىن ۇيرەتۋدە. «بۇل جوبا اقش-تىڭ وزىندە ەندى-ەندى ٴورىس الا باستادى. ەتسەڭ – ەڭبەك، جەسەڭ – ازىق. وسى جوبانى قالادا ٴوسىپ جاتقان بالالاردى ەڭبەككە باۋلۋ ٴادىسى رەتىندە دە پايدالاناتىن اتا-انالار بار. مۇنىڭ سىرتىندا تابيعي ٴارى دارۋمەنگە باي كوكونىستەرگە قولجەتىمدىلىكتىڭ ٴوزى نەگە تۇرادى؟»، – دەيدى يدەيا اۆتورلارى.
قازاق – قاعىلەز حالىق. وسى ورايدا تيىمدىلىك تۇرعىسىنان ٴبىر مىسالدى تىلگە تيەك ەتسەك. وسىنداي يگىلىكتى ٴىستىڭ بارىن ينتەرنەتتەن كورگەن سوڭ استانا قالاسىنداعى №52 بالاباقشا تاربيەشىسى ريما سايلىبايقىزى توپتاعى بالالارمەن بىرلەسىپ اسكوك ٴوسىرۋدى قولعا الادى. بۇلدىرشىندەردى ەڭبەككە باۋلي وتىرىپ ويناتۋدى ۇيعارعان ونىڭ وسىمدىك ٴوسىرۋ تاجىريبەسى ناتيجەسىز بولماعان. بۇلدىرشىندەردىڭ نۇسقاۋلىققا ساي توپىراققا تۇقىم سەۋىپ، ٴوسىرىپ، ەرتەڭگىلىك ساباعىندا اسكوكتى قيىپ، اتا-اناسىنا سىيعا تارتۋى ولاردى ەرەكشە قۋانىشقا كەنەلتكەن. مۇنىڭ استارىندا عاجاپ تالىم-تاربيە مەن تانىم-تۇسىنىك جاتقانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ەندەشە، بۇل ٴادىستى نەگە كەڭىنەن قولدانباسقا؟!
راسىمەن دە، يگەرىپ ىسكە اسىرا بىلگەنگە بۇل تىڭ يدەيا. سەبەبى، ٴبىزدىڭ قوعامدا كەڭسەلەر مەن ٴۇي تەرەزەلەرىنىڭ الدىندا گۇل ٴوسىرىپ، سوعان مەيىر-شاپاعاتىن توگىپ جاتاتىندار از ەمەس. ول ەندى اسەمدىك، ياكي ەستەتيكالىق تالعام ٴۇشىن قاجەت تە بولار. ٴبىراق، مىنانىڭ ارتىقشىلىعى ٴونىم بەرۋىندە. ال ەندى ونى قالاي ىسكە اسىرۋ كەرەك؟ ايتالىق، جۇمىرتقا تاسىمالداۋعا ارنالعان قوراپ كولەمىندەگىدەي ىدىسقا ارنايى ازىرلەنگەن بيوگۋمۋس توپىراعىن سالىپ، اسكوك تۇقىمىن سەبەسىز دە، بەتىن جارىق ىشىنە ەنبەيتىندەي ەتىپ جاۋىپ، ٴۇش تاۋلىك ساقتايسىز. وسى مەرزىم وتكەن سوڭ، قوراپتى اشىپ، كۇن ساۋلەسىنە 4 تاۋلىك قوياسىز (ول كوپقاباتتى تۇرعىن ٴۇي بالكونى نەمەسە تەرەزە جاقتاۋى بولسا دا). وسى ارالىقتا اسكوك 13-18 سم شاماسىندا بيىكتەپ وسكەندە، قاجەتىڭىزشە كەسىپ، تۋراپ، اسىڭىزعا قوساسىز. بار بولعانى وسى عانا. الايدا، قوراپ بىرنەشە پايدالانۋعا جارامدى بولعانىمەن، ونىڭ توپىراعىن ٴار تۇقىم سەبەردە اۋىستىرىپ تۇرعان ٴجون. سەبەبى، وسىمدىك تامىردان ٴنار الاتىندىقتان، توپىراقتىڭ قۇنارلى بولعانى ٴجون. وسىلايشا، ۇلكەندى-كىشىلى سان ٴتۇرلى اس مازىرىنە قوساتىن دامدەۋىش وسىمدىكتەردى ٴۇي جاعدايىندا وندىرۋگە بولادى. ٴتىپتى، قىزاناق پەن قياردى دا وسىنداي تاسىلمەن وسىرۋگە بولاتىن كورىنەدى. اسىلىندا، مۇنداي كوكونىستەردى بارىنشا ۇلكەيتىپ وسىرمەي-اق، شاعىنداۋ كەزىندە قولدانسا، ونىڭ قۇنارلىلىعى مول بولاتىنى بار.
قالاي دەسەك تە، بۇل ٴوزى قازاقتىڭ ٴسۇيسىنىپ جەيتىن جاس مالدىڭ ەتىنەن جاسالاتىن جەڭسىك اسى نەمەسە ٴدامى تاڭدايدا قالاتىن مارقا قوزىنىڭ ەتىنە بالاناتىنداي دۇنيە. ياعني، اينالىپ كەلگەندە، تۇپ-توركىنى ٴوزىمىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ و جاق، بۇ جاعىنداعى ۇعىم بولعانىمەن، امەريكالىقتاردىڭ ارتىقشىلىعى وسى جوبانى عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەپ، سارالاپ، قاعازعا قاتتاپ-قۇنتتاپ، پاتەنتتەپ زاماناۋي اينالىسقا ەنگىزگەنى بولسا كەرەك.
نۇرلىبەك دوسىباي،
«ەگەمەن قازاقستان»
ٴبىزدىڭ telegram-پاراقشامىزدا قازاقستاننىڭ ماڭىزدى جاڭالىقتارى. جازىلىڭىزدار!
استانا: 
2045 
2
2998
0 
