ادامزات يگىلىگى ٴۇشىن ۇلت پەن شەكارا تالعامايتىن ٴۇش كاسىپ

اعىمداعى جىلداي ناۋرىز ايىندا ىسساپارمەن ۇلىبريتانيا استاناسى لوندون قالاسىنا باردىق. ۇلتتىق تەحنولوگيالار اگەنتتىگى مەن «قازاقستانداعى بريتاندىق كەڭەس» ۇيىمىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتكەن ٴبىر اپتالىق تانىمدىق ساپار اياسىندا «innovate uk» بريتان اگەنتتىگىنىڭ باق-پەن بايلانىس جونىندەگى باس اتقارۋشى مامانى ٴارى ٴباسپاسوز حاتشىسى pj تەيلور مىرزانىڭ ٴدارىسىن تىڭداپ، ەركىن فورماتتا اڭگىمەلەسۋدىڭ ٴساتى ٴتۇستى. ٴسوز اراسىندا قازاقستانداعى يننوۆاسيالىق جاڭاشىلدىقتار مەن تەحنولوگيالىق جەتىستىكتەر تۋرالى جانە ولاردىڭ قولدانىسقا ەنگىزىلۋى جايىندا وي ٴوربىتىپ، اعىلشىن ازاماتىنىڭ پىكىرىن سۇراعان بولاتىنبىز.

ەندى سول كەيىپكەرىمىزدى قىزىعۋشىلىعىن وياتىپ، تاڭدانىسىن تۋدىرعان ٴۇش جوبامىز تۋرالى كەڭىرەك باياندايىق.

1. قاق كەپتىرۋ قۇرىلعىسى – قورەگىمىزدىڭ نەگىزى

استانا قالاسىنداعى كاسىپكەرلەردى قولداۋ ورتالىعىندا وتكەن كورمەدە الماتى وبلىسىنىڭ ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنان كەلگەن جەكە كاسىپكەر بوتاگوز شىڭعىسوۆانىڭ قاق كەپتىرۋ قۇرىلعىسى كوپشىلىكتىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىردى. ونىڭ ويلاپ تاپقان دۇنيەسى سونشالىقتى قاراپايىم ەكەن ٴارى ونى ٴبىز كۇندەلىكتى تۇرمىستا كورىپ كەلەمىز. ٴبىر اتتەگەن-ايى، وسى ٴبىر قۇرىلعىعا ٴجىتى كوڭىل ٴبولىپ، بايىبىنا بارا بەرمەيدى ەكەنبىز.

بۇل – كادىمگى باۋ-باقشا ونىمدەرىن تابيعي جولمەن كەپتىرۋ قۇرىلعىسى. جەمىس-جيدەك پەن كوكونىستەردى كۇن ساۋلەسى ارقىلى يننوۆاسيالىق تۇرعىدا كەپتىرۋ – ەڭ ٴتيىمدى جوبا ٴتۇرى بولىپ تابىلادى. كۇن ساۋلەسىنە كەپتىرىلگەن ٴونىم، ەڭ الدىمەن، ٴوزىنىڭ تابيعي قالپىن ساقتايدى. سوندىقتان دا بۇل ٴقاۋىپسىز، ٴارى وتە پايدالى. جەمىستى كەپتىرۋ بارىسىندا ەشقانداي حيميالىق قوسپالار قوسىلمايدى. بۇل ورايدا، كەپتىرۋ قۇرىلعىسىنداعى جەلدىڭ باعىتى مەن كۇننىڭ ٴقاۋىپسىز ساۋلەسىن ٴتيىمدى پايدالانۋ بارىسىندا باقشا ونىمدەرىنىڭ بويىنداعى دارۋمەندەر تولىقتاي ساقتالادى ٴارى ۇزاق مەرزىمگە بۇزىلماۋ قابىلەتىنە يە بولاتىندىعىن ايتادى بوتاگوز حانىم. ونىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك، بۇل جوبا اۋىلداعى قىز-كەلىنشەكتەر قاۋىمى ٴۇشىن قوسىمشا تابىس كوزى دە بولا الاتىن كورىنەدى. مىسالى، اۋلاسىندا كىشىگىرىم جەرى بار ٴاربىر اۋىل تۇرعىنى وسى كەپتىرۋ قۇرىلعىسىنىڭ ٴبىر داناسىن ورناتىپ السا، ەڭ الدىمەن ٴوز وتباسىن تابيعي دارۋمەندەرمەن جىل بويى قامتاماسىز ەتە الادى.

ەكىنشىدەن، جۇمىسسىز بولعان جاعدايدا قاراپ وتىرماي، وسى ىسپەن اينالىسىپ، وزدەرىنەن ارتىلعانىن ساتىپ، پايدا تابۋعا مۇمكىندىك تۋادى. ال ەگەر قىزمەت اياسىن كەڭەيتسە، بۇل ٴوزى تۇنىپ تۇرعان تازا بيزنەس. ٴارى بالالاردى ەڭبەككە باۋلۋدىڭ دا بىردەن-بىر ٴتيىمدى ٴتاسىلى. سودان كەيىنگى تاعى ٴبىر ماسەلە – وتباسىن اسىراپ، بالالارىن جەتىلدىرۋ قامىمەن قىز-كەلىنشەكتەرىمىز كوشە كەزىپ، قالا ارالاپ كەتپەيدى. سەبەبى، قازىرگى كەزدە ارنايى ٴبىلىمى جوق اۋىل ايەلدەرىنىڭ ۇلكەن قالالارعا بارىپ، جۇمىس ىستەيمىن دەپ وتباسى، وشاق قاسىنان جىراقتاپ جاتقان وقيعالار از ەمەس. بۇل ٴوز كەزەگىندە شاڭىراقتىڭ شايقالۋىنا سەپ بولىپ تا جاتادى. «مىنە، ٴبىزدىڭ يدەيامىز اۋىل ايەلدەرىن شاعىن كاسىپكە ۇيرەتۋ ارقىلى، وتباسى قۇندىلىقتارىنىڭ ارتۋىنا تامشىداي بولسا دا ۇلەس قوسۋ. بۇل ويىمىز ىسكە اسا باستاعانداي. جالپى، ٴوزىمىز الماتى وبلىسىنىڭ ەڭبەكشىقازاق اۋدانىندا تۇراتىندىقتان، ول جاقتا الما ٴونىمى جەتىپ، ارتىلادى. تەك، سول بۇيىرعان ريزىعىمىزدى يگەرە الماي جاتقانىمىز وتە-موتە وكىنىشتى، – دەيدى بوتاگوز شىڭعىسوۆا.

ال ەندى كەپتىرۋ قۇرىلعىسىنىڭ جاسالۋ رەتىنە كەلەر بولساق، اسا قاتتى نەمەسە قالىڭ ەمەس مەتالدان قاڭقاسىن قۇراپ، كۇننىڭ ۋلتراكۇلگىن جانە وزگە دە زياندى ساۋلەلەرىن وتكىزبەيتىن كۇمىسكۇلگىندى فولگا قوسپاسى بار پلاستيكالىق قالقانشا كۇنقاعاردى تىك تۇرعىزىلعان باعاناعا سۇيىرلەپ تىرەپ قويادى دا، ونىڭ استىنا اراسىنان جەل وتكىزۋگە قابىلەتتى تور ورناتىلادى. مىنە، وسى توردىڭ بەتىنە كەز كەلگەن جەمىس-جيدەك پەن كوكونىس سىندى باقشا ونىمدەرىنىڭ بارلىعىن دا بىركەلكى ەتىپ جايىپ، تاۋلىك ىشىندە كەپتىرىپ الۋعا بولادى. كەپتىرىلگەن قاقتى تالاپقا ساي ساقتاي السا، ونى بىرنەشە جىلداردان كەيىن دە كادەگە جاراتۋعا ابدەن بولادى. باقشا ونىمدەرىنەن قىزىلشا، سارىمساق، ورىك، الما، شيە، اسكوك، قىزاناق، قيار جانە بۇرىشتىڭ ٴتۇر-تۇرىن كادەگە وسىلايشا جاراتۋعا بولادى. بۇلاردىڭ كەز كەلگەنىن كەپتىرۋ پروسەسىنەن وتكىزسە، جىل ون ەكى اي بويى باۋ-باقشا ونىمدەرىنە دەگەن تاپشىلىقتان ارىلىپ، ەڭ باستىسى بۇلار تابيعي جولمەن كەپتىرىلگەن اق-ادال ٴوز ونىمىمىزگە اينالاتىندىعىن ايتادى بوتاگوز. ول ارنايى لابوراتوريالىق زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ارقىلى وزبەكستان مەن يران، قىتاي سىندى شەت مەملەكەتتەردەن تاسىمالدانىپ، نارىقتا ساۋدالانىپ جاتقان قۇرعاق جەمىستەردىڭ ٴاربىرىن مۇقيات تەكسەرگەن كەزدە، ولاردىڭ حيميالىق قوسپالار ارقىلى وڭدەلگەنىن بىلگەن. سونىمەن قاتار، تاۋاردىڭ سىرتقى كورىنىسىنىڭ كوز تارتارلىقتاي بولۋى ٴۇشىن، ونى قالىپتى نورمادان ارتىق كۇكىرت قىشقىلىنىڭ ۋلى تۇتىنىمەن وڭدەيتىن كورىنەدى. ٴقازىر بازاردا ساتىلىپ جاتقان كەپتىرىلگەن جەمىس-جيدەكتەردىڭ بارلىعى-دەرلىك وسىنداي وڭدەۋدەن وتكىزىلگەن ونىمدەر. سونى جەۋ ارقىلى سوڭعى جىلدارى ٴتۇرلى قىشىما تۇرلەرى مەن اللەرگيا سىندى سىرقاتتار كەڭ ەتەك الا باستاعان. ال بالا كۇنىمىزدە اۋىلدا ورىك، المالاردى تۋراپ نەمەسە سول قالپىندا اشىق اسپان اياسىندا، ياكي شاتىر ۇستىنە جايىپ كۇننىڭ كوزىنە كەپتىرەتىن ەدىك. ول كەزدە كۇن ەنەرگياسى جەمىسكە ەش كەدەرگىسىز تىكە باعىتتالعان سوڭ، ٴونىم بويىنداعى كەيبىر اعزاعا پايدالى ەلەمەنتتەرىنەن ايىرىلىپ، ٴتىپتى، كۇيىپ، قارايىپ كەتەتىن.

«مىنە، وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىمەن ٴبىز قاق كەپتىرۋدىڭ يننوۆاسيالىق تەحنولوگياعا جاتاتىن جاڭاشا قۇرىلعىسىن ويلاپ تاپتىق. بۇل زاڭدى تۇردە پاتەنتتەلىپ، قازاقستاندا عانا جاسالعان قۇرىلعى»، دەيدى جوبا اۆتورى. الايدا، امال نەشىك: ونىڭ قۇرىلعىسىن كورگەن جاپوندار ونى جەتىلدىرىپ، جاڭاشا تۇردە ىسكە اسىرۋ ۇستىندە ەكەن. «ياعني، استىنا اينالمالى دوڭگەلەك ورناتۋ ارقىلى كۇنقاعار جاعى كۇن ساۋلەسىنىڭ باعىتىنا قاراي ىلەسىپ بۇرىلاتىن ەتىپ جاساۋدا» دەيدى ونەرتاپقىش. ويتكەنى، وتاندىق قۇرىلعىنىڭ جۇمىس ىستەۋ پروسەسى قاراپايىم جانە وتە پايدالى دا ٴتيىمدى. اۋا رايىنىڭ 25 گرادۋس ىستىعىندا كۇن ساۋلەسىن زياندى ەلەمەنتتەردەن اجىراتۋ ارقىلى تابيعي جولمەن قىزدىرىلعاندا، كەپتىرۋ قۇرىلعىسىنىڭ ىشىندەگى اۋا تەمپەراتۋراسىنىڭ شارىقتاۋ شەگى 90º گرادۋسقا دەيىن جەتەدى. مىنە، اسقان دالدىكپەن انىقتالعان وسى نۇكتەگە ورناتىلعان تورعا قويىلعان جەمىس بىرنەشە ساعات ىشىندە تابيعي ىستىقپەن كەپتىرىلەدى. بۇل اقيقاتىندا زيانسىز جانە ٴونىمنىڭ نەگىزگى قۇرامى مەن ٴتۇرى وزگەرىسسىز قالپىندا قالادى. مىسالى، ٴسابىزدى تاڭعى سەگىزدە كەپتىرۋ تورىنا تۋراپ سالساڭىز ٴبىر تاۋلىك ىشىندە كەپتىرىلگەن دايىن ونىمگە اينالادى. ال جەرگە جايىپ كەپتىرۋ جەتى كۇن ۋاقىتىڭىزدى الادى. بۇل جەردە اڭگىمە جىلدامدىق پەن ىڭعايلىلىققا دا نەگىزدەلگەنىن ۇمىتپاۋ كەرەك. سول كەپكەن قۇرعاق ٴسابىزدى بەتكى قاباتى پلەنكا، ال استىڭعى قاباتى فولگا-پلەنكالى قاپتاما پاكەتتەرگە سالىپ «قازاقستاندا جاسالعان» ماركاسىمەن ساۋداعا شىعارسا دا بولادى. سوندا كەپكەن قاقتىڭ فولگا-پاكەتكە سالىنعان 400 گرامى اۋىلدا 700 تەڭگە تۇرسا، استانادا ول 1000 تەڭگەگە ساۋدالانادى.

2. جەرتولەدەگى جىلىجاي نەمەسە ۇلتتىق ۇعىمداعى جەڭسىك اس

قازاقستاننىڭ كليماتتىق جاعدايىنا بايلانىستى بۇگىندە جىلىجاي ۇستاپ، كوكونىس پەن باقشا ونىمدەرىنە قولجەتىمدىلىكتى ارتتىرۋ ماقساتىنداعى ٴتۇرلى شارالار مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قىزۋ قولعا الىنۋدا. ولاردىڭ باسىم بولىگى كوكتەم مەن كۇزى جىلى، ال جازى ىستىق وڭتۇستىك وبلىستاردا ورنالاسقانى دا بەلگىلى. تابيعات انانىڭ ٴوزى بۇل وڭىرگە وسىنداي ارتىقشىلىق بەرگەنىمەن، بۇل ونىمدەر ارقا توسىندەگى ەل-جۇرتتىڭ داستارحانىنان تابىلعانعا دەيىن باعاسى وسپەي قويماسى حاق.

سوڭعى 2-3 جىلدىقتا الەم جۇرتشىلىعى تابيعي ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن تۇتىنۋعا دەن قويا باستاعانى ايقىن سەزىلۋدە. وسى جولدا الەم عالىمدارى تاراپىنان تەرەڭ ىزدەنىسكە ٴتۇسىپ، سان ٴتۇرلى يدەيالار مەن ۇسىنىستار ايتىلۋدا. سونىڭ ٴبىرى – نيدەرلەندىلىق ىزدەنۋشىلەر كوپ-قاباتتى تۇرعىن ۇيلەردىڭ جەرتولەسىنەن ٴونىم الۋ ٴتاسىلىن ويلاپ تاپسا، اقش عالىمدارى الاقانداي جەردەن از كۇندە سان قيلى كوكونىس ٴوسىرۋ ارقىلى، ونىڭ پايدالىلىعىن 40 پايىزعا دەيىن ارتتىرۋدىڭ جوباسىن تانىستىرۋدا. ٴالى الەمگە كەڭ تاراي قويماعان بۇل جوبالاردىڭ جۇزەگە اسۋى بۇگىندە قازاقستاندا دا قىزۋ قولعا الىنا باستاعانى قۋانتادى.

اتاپ ايتقاندا، استانا ىرگەسىندەگى ارشالى اۋدانىنىڭ ارناساي اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى الەم حالقى ٴالى دە بولسا تەرەڭ ۇعىنا قويماعان جاڭاشىلدىقتى يگەرۋگە ۇمتىلۋدا. ياعني، اسكوك پەن جۋا، سارىمساق، ٴسابىز، شالقان، قيار، قىزاناق سىندى سان ٴتۇرلى باقشا ونىمدەرىن ۇلكەن قالالارداعى كوپقاباتتى تۇرعىن ۇيلەردىڭ جەرتولەسىندە ٴوسىرۋ مەن شاعىن قوراپتا جەتى تاۋلىك ىشىندە جەتىلدىرىپ، ٴونىمدى تالعاجاۋ ەتۋدىڭ قىر-سىرىن مەڭگەرۋدە. ٴبىز جۋىردا عانا «جاسىل ەكونوميكانى» قولداۋ مەن g-global-دى دامىتۋ كواليسياسى» زاڭدى تۇلعالار بىرلەستىگىنىڭ دەمەۋىمەن جۇزەگە اسىپ جاتقان وسىنداي يگى ىستەردىڭ كۋاسى بولىپ قايتتىق. بۇل ساپارىمىز پارلامەنت ٴماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى مايرا ايسينانىڭ ماڭعىستاۋ مەن شىعىس قازاقستان جانە قىزىلوردا وبلىسىنان كەلگەن 30-دان استام مەكتەپ ديرەكتورلارىمەن كەزدەسۋى اياسىنداعى شاراعا تۇسپا-تۇس كەلىپ، ارناساي اۋىلىنداعى «ۆياچەسلاۆ» ورتا مەكتەبىندە شاعىن بولسا دا، ٴمان-ماڭىزى جوعارى جيىنعا تاپ بولدىق.

- قازىرگى كەزدە ارناساي اۋىلىندا اۋماعى 1000 شارشى مەتردى قۇرايتىن كەڭەس زامانىنان بەرى قاڭىراپ بوس تۇرعان 2 قاباتتى عيمارات كوردەلى جوندەۋدەن وتكىزىلۋ ۇستىندە. «بۇل جەردەن ٴبىز الداعى ۋاقىتتا جىلىجاي ٴوندىرىسى ارقىلى جىل ون ەكى اي بويى ٴونىم الۋدىڭ سان ٴتۇرلى ٴتاسىلى مەن ونىڭ قىر-سىرىن ۇيرەتەتىن حالىقتىق ورتالىق اشپاق نيەتتەمىز. ماقساتىمىز – ەل تۇرعىندارىن ۇنەمشىلدىك پەن تيىمدىلىككە ۇيرەتۋ»، - دەيدى "جاسىل" ەكونوميكانى قولداۋ مەن g-global-دى دامىتۋ كواليسياسى" زتب باسقارما ٴتورايىمى سالتانات تەمىرقۇلقىزى.

بۇل ورتالىقتا وسى سالادا كاسىپ اشىپ، ٴناپاقا تابام دەۋشىلەرگە قولداۋ كورسەتىلەدى. سونىمەن قاتار، زاماناۋي وزىق تەحنولوگيالار مەن يننوۆۆاسيالار ەنگىزىلگەن تىڭ جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ دا وقىتىلادى. اتاپ ايتقاندا، ۇلكەن قالالارداعى قاراۋسىز جاتقان جەرتولەلەردە از شىعىنمەن مول تابىس كوزىنە اينالدىرۋ ٴادىسىن كەڭىنەن قولدانىسقا ەنگىزۋگە باۋليدى. ياعني، كوپقاباتتى تۇرعىن ٴۇي جەرتولەسىن جەلدەتىپ، جارىقتاندىرۋ ارقىلى باۋ-باقشا ونىمدەرىن ٴوسىرۋ.

اتالعان ۇيىم جاقىندا عانا نيدەرلاندى ەلىنەن قاجەتتى قۇرالداردى الىپ كەلگەن. بۇگىنگى تاڭدا جارىقديودتى شامدار ىسكە قوسىلىپ، قىزىل-جاسىل ساۋلەنىڭ كومەگىمەن قاراڭعى جەرتولەدەن ٴونىم وندىرىلۋدە.

كۇن كوزى تۇسپەيتىن قاراڭعىدا قيار قالاي وسەدى دەيتىن شىعارسىز؟ بۇل ٴوزى تۇنىپ تۇرعان يننوۆاسيا. سوندىقتان دا، بايىپپەن تۇسىندىرەيىك. جەرتولەدە قيار ٴوسىرۋ ٴۇشىن ٴۇش نەگىزگى قاجەتتىلىك: جىلۋ مەن جەلدەتۋ جۇيەسى جانە 10 كۆت ينفراكۇلگىن ٴتۇستى جارىق بولسا جەتكىلىكتى ەكەن. وسى ٴۇش نەگىزگى قاعيدا بۇزىلماسا، وزگە قاجەتتىلىكتەردى ٴىس بارىسىندا رەتتەپ الۋعا بولاتىن كورىنەدى. ياعني، ديامەترى 120 مم پلاستيكالىق قۇبىرلاردى ٴاربىر 40-50 سم-دەن تەسىپ، تۇقىمدى ارنايى توپىراققا وتىرعىزۋ ارقىلى ونى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسى شەشىلەدى. سونىمەن قاتار، ۇزىندىعى 6 مەترگە دەيىن سوزىلا وسەتىن قيار ساباعىن جوعارى-تومەن بايلاپ ٴوسىرۋ ٴادىسى ارقىلى ونىڭ ەركىن ٴوسىپ، مول ٴونىم بەرۋىنە مۇمكىندىكتەر جاسالادى. وعان قوسا، وسىمدىكتى بايلاۋ باعانالارىنىڭ بيىكتىگى مەن ەنىنىڭ ولشەمىن ەسەپتەي وتىرىپ، الگى نەگىزگى قاجەتتىلىكتىڭ ٴبىرى – جارىقديودتى شام ىلىنەدى. جانى مەن جوعارى-تومەن جاعىنان تۇسكەن جارىقتىڭ وسىمدىككە وڭ اسەر ەتۋىن باسشىلىققا وتىرىپ ورناتىلعان جارىقديودتى led شام قۇرىلعىسى نەگىزىنەن ەكى ٴتۇرلى ٴتۇس شىعارادى. قىزىل مەن جاسىل ٴتۇستىڭ شاعىلىسۋى ناتيجەسىندە پايدا بولاتىن ينفراكۇلگىن ساۋلەنىڭ قۇرامىندا قياردىڭ وسىپ-جەتىلۋىنە قاجەتتى ەنەرگيانىڭ ٴبارى بار. ال ونىڭ ٴوسۋ مەرزىمى مەن ٴونىم بەرۋ كەزەڭى ادەتتەگىدەي جاعدايدا وتەدى. ال ٴونىم كولەمى مەن قۇرامىندا دا قانداي دا ٴبىر وزگەشەلىك ورىن الادى دەۋ ارتىقتىق. تيىمدىلىگى سول، مەگاپوليس قالالارداعى جەرتولەلەر ارقىلى تابيعي، تازا ونىمدەر قولجەتىمدى بولماق. مۇنىڭ ٴوزى ەبىن تاۋىپ، كاسىپ كوزىنە اينالدىرا بىلگەندەر ٴۇشىن الەۋمەتتىك جاعدايىن تۇزەپ الۋىنا بىردەن ٴبىر سەپ. «وسى ماقساتتاعى جۇمىسىمىز قىركۇيەك ايىنان قىزۋ باستالدى. سەبەبى، سول كەزدە ٴبىزدىڭ ورتالىعىمىزعا نيدەرلاندى ەلىنەن ماماندار كەلىپ، جارىقيودتى شامداردى كەپىلدىگىمەن قوسىپ، جۇمىس ىستەۋ ٴتارتىبىن جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا ۇيرەتۋ ۇستىندە. ونىڭ ٴتىلىن تولىق مەڭگەرگەن سوڭ، ٴبىزدىڭ ماماندارىمىز ەلىمىزدە وسى كاسىپكە قىزىعۋشىلىق تانىتقان كەز-كەلگەن ازاماتتى وقىتىپ، ارنايى كۋرستاردان وتكىزەتىن بولادى» دەيدى ورتالىقتى ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى تاتيانا نيكولايەۆنا.

سونىمەن قاتار، يگى ٴىستى قولعا الىپ جۇرگەن مامانداردىڭ پىكىرىنەن ۇققانىمىز، بۇل ورتالىق قىزمەتكە كىرىسكەن كەزدە ەلدەگى شاعىن كاسىپكەرلىكتىڭ جاندانۋىنا مۇددەلىلىك تانىتىپ جۇرگەن بارلىق مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن وزگە دە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارمەن تىعىز ارىپتەستىك ورناتۋدى كوزدەپ وتىر ەكەن. مىسالى، «دامۋ» كاسىپكەرلىكتى قولداۋ قورى» مەن جەرگىلىكتى اۋداندىق اتقارۋشى ورگانداردىڭ كومەگىمەن جىلىجاي باپتاپ، جىل ون ەكى اي ٴونىم الۋعا ىنتالى كاسىپكەرلەردى ارنايى 3 كۇندىك وقىتۋدان وتكىزۋدە.

ارناساي اۋىلىندا جۇزەگە اسىپ جاتقان تاعى ٴبىر تىڭ جاڭاشىلدىقتىڭ ٴبىرى – شاعىن قوراپتارعا كوكونىس ونىمدەرىن ەگىپ، ٴوسىرۋ ارقىلى ادام اعزاسىن پايدالى دارۋمەندەرمەن قامتاماسىز ەتۋ. مۇنداعى جاڭاشىلدىقتىڭ ەرەكشەلىگى سول – ەنى 20ح40 سم شاماسىندا، ال بيىكتىگى 10-15 سم. بولاتىن قوراپتاردا اسكوك، شالقان سىندى ٴتۇرلى اس مازىرلەرىنە قوسىلاتىن دامدەۋىشتەردى ٴوسىرۋ مۇمكىندىگى زور. جانە ونى وتىرعىزۋ، توپىراعىن اۋىستىرۋ نەمەسە تاسىمالداۋ ياكي كەسىپ الىپ پايدالانۋ وتە قويلايلى. بۇل جەردەگى باستى نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەتىن ٴبىر ماسەلە – تۇقىمدى توپىراققا سەبۋ مەن ونى كەسىپ العانعا دەيىن بار-جوعى جەتى تاۋلىكتىڭ جەتكىلىكتى بولۋى. ال ٴونىمنىڭ ادام اعزاسىنا پايدالىلىق اسەرى 40 پايىزدىق كورسەتكىشكە تەڭ كەلەدى. مۇنى اقش عالىمدارى زەرتتەپ، دالەلدەپ، سوڭعى 2-3 جىل ىشىندە الەمدىك نارىقتا كەڭىنەن قولدانىسقا ەنگىزە باستاعان.

بۇل جوبا ٴبىزدىڭ ەلگە قايدان كەلدى؟ الماتى وبلىسىنىڭ تۋماسى مامىرحان قاسىموۆ اقش-قا «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن وقۋعا بارىپ، سول جاقتا وسى سالامەن اينالىساتىن ماماندارمەن بىرلەسىپ، قازاقستاندا ونىڭ جۇزەگە اسۋىنا اتسالىسىپ جۇرگەن جان. وسى ماقساتپەن ول امەريكالىق دوسى ۋولتەر گرەيبەردى ارناساي اۋىلىنا شاقىرىپ، اۋىل تۇرعىندارىنا جاڭاشىل يدەيانىڭ قىر-سىرىن ۇيرەتىپ باعۋدا. «بۇل جوبا اقش-تىڭ وزىندە ەندى-ەندى ٴورىس الا باستادى. جەسەڭ ازىق، ەتسەڭ ەڭبەك. وسى جوبانى قالادا ٴوسىپ جاتقان بالالاردى ەڭبەككە باۋلۋ ٴادىسى رەتىندە دە پايدالاناتىن اتا-انالار دا بار. مىسالى، بىزگە قوراپ پەن توپىراق جانە سەبىلەتىن تۇقىم تۇرىنە عانا تاپسىرىس بەرىپ، قوراپ سىرتىندا ارنايى كورسەتىلەتىن نۇسقاۋلىق بويىنشا بالالارىنا تاپسىرما بەرەتىن وتباسىلار از ەمەس. ياعني، بالا ٴوسىرىپ-باپتاۋ پروسەسىن ٴوزى جۇرگىزىپ، تابيعاتپەن جانە وسىمدىكتەر الەمىمەن ٴوزارا ۇندەستىكتى سەزىنەتىن بولادى. بۇل ٴبىر عانا ٴتيىمدى تۇسى. ال مۇنىڭ سىرتىندا تابيعي ٴارى دارۋمەنگە باي كوكونىستەرگە قولجەتىمدىلىكتىڭ ٴوزى نەگە تۇرادى؟» دەيدى يدەيا اۆتورى.

راسىمەن دە، يگەرىپ، ىسكە اسىرا بىلگەن جان ٴۇشىن تىڭ يدەيا. سەبەبى، ٴبىزدىڭ قوعامدا كەڭسەلەر مەن ٴۇي تەرەزەلەرىنىڭ الدىندا گۇل ٴوسىرىپ، سوعان مەيىر، شاپاعاتىن توگىپ جاتاتىن جاندار از ەمەس. ول ەندى اسەمدىك ياكي، ەستەتيكالىق تالعام ٴۇشىن قاجەت تە بولار. ٴبىراق، مىنانىڭ ارتىقشىلىعى بۇل ٴونىم بەرەدى، ونىسىن ٴوزى جەيدى ەمەس پە؟!. ال ەندى ونى قالاي ىسكە اسىرۋ كەرەك. سول تۋراسىندا از-كەم ايتا كەتسەك: ايتالىق جۇمىرتقا تاسىمالداۋعا ارنالعان قوراپ كولەمىندەگىدەي ىدىسقا ارنايى ازىرلەنگەن بيوگۋمۋس توپىراعىن سالىپ، اسكوك تۇقىمىن سەبەسىز دە، بەتىن جارىق ىشىنە ەنبەيتىندەي ەتىپ جاۋىپ، ٴۇش تاۋلىك ساقتايسىز. وسى مەرزىم وتكەن سوڭ، قوراپتى اشىپ، كون ساۋلەسىنىڭ استىندا 4 تاۋلىك قوياسىز (مەيلى ول تۇرعىن ٴۇي بالكونى نەمەسە تەرەزە جاقتاۋى بولسا دا). وسى ارالىقتا اسكوك 13-18 سم شاماسىندا بيىكتەپ وسكەندە، قاجەتىڭىزشە كەسىپ، تۋراپ، اسىڭىزعا قوساسىز. بار بولعانى وسى عانا. تەك، قوراپ بىرنەشە پايدالانۋعا جارامدى بولعانىمەن، ونىڭ توپىراعىن ٴار تۇقىم سەبەردە اۋىستىرىپ تۇرعان ٴجون. سەبەبى، وسىمدىك تامىردان ٴنار الاتىندىقتان، توپىراقتىڭ قۇنارلى بولعانى لازىم. وسىلاشا، ۇلكەندى-كىشىلى سان ٴتۇرلى اس مازىرىنە قوساتىن دامدەۋىش وسىمدىكتەردى ٴۇي جاعدايىندا وندىرۋگە بولادى. ٴتىپتى، قىزاناق، قياردى دا وسى تاسىلمەن الۋعا بولاتىن كورىنەدى. تەك، كولەمى عانا ٴبىز كورىپ، بىلەتىندەي ٴوسىپ، جەتىلگەن كۇيدە ۇلكەن بولمايدى. اسىلىندا، مۇنداي كوكونىستەردى ۇلكەيتىپ وسىرمەي-اق، كىشكەنتاي كەزىندە قولدانسا، ونىڭ قۇنارلىلىعى مول بولادى ەكەن. جوعارىدا ٴبىز ٴسوزىمىزدى مۇنداي جاعدايدا ٴونىمنىڭ پايدالىلىق اسەرى 40 پايىزعا دەيىن ارتاتىندىعىن اتاپ وتكەن ەدىك. ويتكەنى، سالانى زەرتتەۋشى عالىمدار وسىلاي دەيدى. قالاي دەسەك تە، بۇل ٴوزى قازاقتىڭ ٴسۇيسىنىپ جەيتىن جاس مالدىڭ ەتىنەن جاسالاتىن جەڭسىك اسى نەمەسە ٴدامى تاڭدايدا قاعاتىن مارقا قوزىنىڭ ەتىنە بالاناتىنداي دۇنيە ەكەنى ٴسوزسىز. ياعني، اينالىپ كەلگەندە، تۇپ-توركىنى ٴوزىمىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ و جاق، بۇ جاعىنداعى ۇعىم بولعانىمەن، امەريكالىقتاردىڭ ارتىقشىلىعى وسى جوبانى عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەپ، سارالاپ، قاعازعا قاتتاپ-قۇنتتاپ، پاتەنتتەپ زاماناۋي اينالىسقا ەنگىزگەنى بولسا كەرەك-تى.

3. اۋادان سۋ ٴوندىرۋ – ادامزات بالاسى ٴۇشىن اسا قۇندى

g-global جاسىل ەكونوميكانى دامىتۋ كواليسياسىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى اسحات سۇلەيمەنوۆ مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ەل جاستارىمەن كەزدەسۋىندە زاماناۋي يننوۆاسيا تەتىكتەردى جەتىك مەڭگەرە وتىرىپ، ەلدىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسۋ كەرەكتىگىن ايتقان سوڭ، اۋادان تازا اۋىز سۋ ٴوندىرىسىن قولدانىسقا ەنگىزۋ جولىندا ىزدەنىستى باستاپ كەتكەندىگىن ايتادى.

- استانادا وتكەن ەلباسىنىڭ جاستارمەن كەزدەسۋىندە نۇرسۇلتان ٴابىش ۇلى بىزگە قازاقستان بولاشاعىنىڭ باياندى بولۋىندا ٴبىراز جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلەتىندىگىن اتاپ وتكەن ەدى. اسىرەسە، زامان تالابىنا ساي ىلىم-بىلىممەن جاراقتانىپ، يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالار تەتىگىن جەتىك بىلۋگە مىندەتتەدى. ٴبىز كوپ ۇزاماي-اق، ەلباسى ايتقان ەرەكشە تاپسىرمانى ىسكە اسىرۋعا قۇلشىنا كىرىسىپ كەتتىك. وسى ماقساتتا شىمكەنتكە ارنايى ىسساپارمەن بارىپ، ول جاقتاعى ٴوزىم سياقتى جىگىتتەرمەن تاشاما ٴبىر جوبانى قولعا الۋدىڭ جاي-كۇيىن تالقىلاپ قايتتىق، - دەيدى اسحات مۇرات ۇلى.

قازىرگى قىزمەتى مۇمكىندىگىنشە قوعام ومىرىندە جاسىل ەكونوميكانى دامىتۋ ىسىنە تىكەلەي قاتىستى بولعاندىقتان، كەيىپكەرىمىز بىرنەشە باعىتتار بويىنشا ناقتى جوسپارلاردى جۇزەگە اسىرىپ جاتقاندارىن تىلگە تيەك ەتتى. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ نەگىزگى اۋادان سۋ ٴوندىرۋ ٴىسى بولىپ وتىر ەكەن.

- جالپى، اۋادان تازا اۋىز سۋ ٴوندىرۋ ٴىسى الەمدىك قولدانىستا بار تەحنولوگيا. نەگىزىندە، بۇل جاڭالىق ەمەس. مىسالى، وسى كۇندەرى ٴبىزدىڭ كەڭسەلەرىمىزدە تۇرعان ۇستىندە 20 ليترلىك ىدىسى بار كادىمگى ديسپەنسەر پىشىندەس ارنايى قۇرىلعىنى 220 ۆولتتىق توق كوزىنە قوسۋ ارقىلى، ىشۋگە جارامدى تازا اۋىز سۋ الۋ تەحنولوگياسى بار. ٴبىز قازىرگى كەزدە ٴوز ونەرتاپقىشتارىمىزعا مىناداي ۇسىنىس ايتۋدامىز. ەلەكتر ەنەرگياسى تارتىلماعان شالعاي اۋىل-ايماقتار ٴۇشىن وعان قاجەتتى ەنەرگيا ٴوندىرۋشى قۇرىلعى ويلاپ تاپساق، قولدانىستاعى تەحنولوگيانىڭ ٴبىزدىڭ تاراپىمىزدان جەتىلدىرىلگەن نۇسقاسى بولۋشى ەدى. ياعني، شاعىن جەلدەن نەمەسە كۇننەن قۋات الۋ ارقىلى الگى سۋ ٴوندىرۋ دەسپەنسەرىنە ۇقساس قۇرىلعىنى ىسكە قوسساق، تاۋلىگىنە 30-35 ليترگە دەيىن تابيعي تازا اۋىز سۋدى اۋادان وندىرۋگە ابدەن بولادى، - دەيدى ول.

ايتا كەتەيىك، مۇنداي جوبا «ecocycle – vital technologies» اتموسفەرالىق سۋ گەنەراتورى جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە جۇزەگە اسىرىلادى. قۇرىلعى كوندەنسات ٴپرينسيپى بويىنشا اۋاداعى ىلعالدىلىقتى سۋعا اينالدىرىپ، ول سۋ بىرنەشە سۇزگىلەر ارقىلى تازارتىلادى. اتموسفەرالىق سۋ گەنەرەتورى كومىرتەگى، كەرى وسموس جانە ۋلتراكۇلگىن زارارسىزداندىرۋ شامى سياقتى سۇزگىلەردى قولدانا وتىرىپ، جاي اۋادان تازا اۋىز سۋ شىعارادى. ال مۇنداي سۋدىڭ ارتىقشىعى — مۋلتيفيلتراسيا پروسەسى سۋدا بولاتىن ۆيرۋستاردان، باكتەريالاردان، پەستيسيدتەردەن، اۋىر مەتالداردان جانە لاستاۋشى زاتتاردان تازا بولادى. سونىمەن قاتار سۋ قۇرامىنداعى وتتەگى اعزانىڭ زات الماسۋىن قىزمەتىن جاقسارتادى.

ٴسوز سوڭى...

اڭگىمە باسىندا قازاقستاننان بارعان باق وكىلدەرىنە ارنايى ٴدارىس وقىعان «innovate uk» بريتان اگەنتتىگىنىڭ وكىلى ٴوز ەلىنىڭ مۇمكىندىكتەرى مەن يننوۆاسيالىق جاڭاشىلدىقتاردى جۇزەگە اسىرۋ باعىتىندا كوپتەگەن ەلدەرگە قايتارىمسىز قاراجات ٴبولىپ، قاراساتىندىعىن ايتقان بولاتىن. وسىنى قاپەرىنە سالا وتىرىپ، ەلىمىزدەگى وزىق دەپ تانىلعان ٴۇش جوبانىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىنا قانشالىقتى كومەك كورسەتە الاتىندىعىن جانە ول ٴۇشىن ٴبىزدىڭ تاراپىمىزدان قانداي ارەكەتتەر جاسالۋ قاجەتتىگىن سۇراعان ەدىك. سوندا pj تەيلور مىرزا بۇل قازاقستاندا عانا قولعا الىنىپ، ىسكە اسىرىلعانىمەن الەم ەلدەرى مەن كەز-كەلگەن مەملەكەت ٴۇشىن تيىمدىلىگى مەن يگىلىگى مول جوبالار بولىپ تابىلاتىندىقتان ۇلت پەن شەكارا دا تالعامايتىندىعىن ەرەكشە اتاپ وتكەن. قارجىلاندىرۋ ماسەلەسىنە قاتىستى وڭ شەشىم الۋ ٴۇشىن جوبانىڭ اعىلشىن تىلىندەگى نۇسقاسىن جىبەرۋدى وتىنگەن...

ال ەندى بۇگىن ادامزات يگىلىگى ٴۇشىن جۇزەگە اسسا دەگەن ىزگى نيەتتەن تۋىنداعان جوبالار تۋرالى ارنايى ماتەريالدى اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ دامۋ باعدارلاماسىمەن بىرلەسە وتىرىپ باق وكىلدەرى اراسىندا ورگانيكالىق اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن ناسيحاتتاۋعا ارنالعان بايقاۋىنا ۇسىنعاندى ٴجون كوردىك. ماقسات بىرەۋ عانا – تابيعي تازا ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ مەن ونىڭ ٴونىدىرىسىن دەندەپ قولعا الۋ تەتىكتەرىن ەل-جۇرتقا جەتكىزۋ، ٴتۇسىندىرۋ. ورايى كەلىپ جاتسا، اۋىلدى جەرلەردە ٴۇي شارۋاسىنداعى ايەلدەرىمىزدى كىشىگىرىم وتباسىلىق كاسىپكە باۋلۋ بولماق. ويتكەنى، مۇنداي تابيعي تازا ونىمدەر بۇگىنگى تاڭدا ٴبىزدىڭ ەلىمىزدە از كولەمدە بولسا دا وندىرىلۋدە. ال ەندى وسىنى مەملەكەتتىك دەڭگەيدەن دە جوعارى، حالىقارالىق شەڭبەردە تەتىگىن تاۋىپ، جۇزەگە اسىرسا قۇبا-قۇپ ەمەس پە ەدى؟!.

نۇرلىبەك دوسىباي

ٴبىزدىڭ telegram-پاراقشامىزدا قازاقستاننىڭ ماڭىزدى جاڭالىقتارى. جازىلىڭىزدار!